Emmy Hennings
Een fascinerende complexe levenslijn

In de serie 'Opmerkelijke vrouwen van de avant-garde (1900-1950)' van dit kunstjournaal mag zeker de persoon van Emmy Hennings (1885-1948) niet ontbreken. Door haar persoonlijkheid, talrijke artistieke experimenten, intense opvattingen over leven, dood en geloof, maar ook door haar verbondenheid met de bekende dada-dichter Hugo Ball en het dada Cabaret Voltaire in Zürich volgde zij een fascinerende, maar zeer complexe levenslijn. In wezen zocht Emmy Hennings steeds opnieuw naar een intense bevestiging van zichzelf.

Door Wim Adema

Een biografie schrijven over haar leven is ontzettend moeilijk. Emmy Hennings heeft zich op zoveel manieren gemanifesteerd, dat deze inhoudelijke lijnen moeilijk met elkaar te verbinden zijn. Zij was schrijfster, beeldend kunstenares, danseres, zangeres, dichteres en een ongebonden vrijdenkster en tegelijk diep christelijk gelovig.

Die controverse tussen het zoeken naar innerlijke vrijheid als vrouw en de behoefte aan de zekerheid van een christelijk geloof heeft het leven Hennings zeer sterk bepaald. Door het schrijven van artikelen en studies, het maken van gedichten ontstond enerzijds een sterke geestelijke verbondenheid met zichzelf en haar omgeving, maar tegelijk was zij ook een vrouw die doorlopend het conflict zocht. Vooral tegenover mannen kon zij controversieel, prikkelend en uitdagend zijn. Dat speelde ook in haar relatie met haar partner Hugo Ball. Enerzijds was Emmy de stralende ster van het Cabaret Voltaire, zoals de Züricher Post een optreden destijds beschreef, maar tegelijk voerde zij een ongelijke strijd met de mannelijke kunstenaars. Bij tegenslag zocht zij troost in religieuze belevingen.

Misschien is het een verstandig idee om in dit artikel alle geschreven woorden over haar persoon en leven los te laten en in haar eigen dichtkunst en geschriften een meer persoonlijk houvast te vinden. Een schets van haar levensloop, als start, is echter belangrijk.

Een historische lijn
Emmy Hennings werd geboren als Emma Maria Cordsen op 17 januari 1885 te Flensburg (Dld). Haar moeder was huisvrouw en haar vader zeeman. Reeds op veertienjarige leeftijd verliet Emmy de school en begon zij te werken als huishoudelijke hulp. Negentien jaar oud huwde ze met Josef Paul Hennings, die drukker van beroep en tevens politiek actief was. Hun eerste zoontje stierf reeds in 1905, een jaar oud. In die periode hebben Josef en Emmy een rondreizende theatergroep ontmoet, waarbij zij zich aansloten. Onverwachts verdween Josef Hennings echter uit haar leven en moest Emmy noodgedwongen haar tweede kind, Annemarie, bij een grootmoeder in Flensburg onderbrengen, waar het meisje verder opgroeide.

Emmy Hennings kon hierna aan een ander leven beginnen. Zij leek 'besessen von einer Spielgier', een intens verlangen om te acteren. Zij trad met groepen op in Münster, Frankfurt en Berlijn. In die laatste stad maakte Emmy Hennings kennis met John Höxter, die haar daar introduceerde in de avant-garde kringen. In Cabaret Simplissimus ontmoette zij de dichter en anarchist Erich Mühsam. Met hem kreeg zij een gepassioneerde relatie, die intens en provocerend was. Na een cabaretoptreden in 1913, ook in Simplissimus, ontmoette Emmy de man die voor haar verdere levensloop heel belangrijk werd: Hugo Ball (1886-1927). Met hem startte zij in 1915 te Zürich het befaamde Dada Cabaret Voltaire.

Een sterk verlangen naar identiteit
Indien men terugleest in het verleden van Emmy Hennings ontstaan levenspatronen die ingewikkeld en tegelijk heel krachtig zijn. Opvallend is reeds haar vroege fascinatie voor dichtkunst. Vanaf 1913 ontstonden gedichten, zoals in 'Der jüngste Tag (vol. 5)'. Talrijke religieuze thema's, die later zo sterk in haar leven een rol gingen spelen, komen reeds in haar jeugdpoëzie voor. In die periode veranderde Emmy van een protestant in een katholieke. Zij voerde echter vooral een gevecht met het menselijke bestaan. Door straatverkoop, acteren en prostitutie probeerde zij te overleven. In de concertzaal en het politieke cabaret toonde zij maatschappelijk protest en engagement, terwijl het schrijven van christelijke poëzie weer voor een geestelijke balans zorgde. Dat spanningsveld tussen verzet en innerlijke onzekerheid bleef gedurende haar leven aanwezig. Dit zou ook haar strijd tegen een hard en arm bestaan bepalen, waarin religieuze mystiek troost bood.

Het werk van de zeventiende-eeuwse mysticus Jacob Böhme was haar reeds vroeg bekend. In 1906, toen Emmy op een boerderij in Silezië werkte, ontdekte zij de geschriften. Centraal in zijn gedachten staat de oneindigheid van het goddelijke leven. Ook Hugo Ball, die zich later bekeerde tot het katholicisme, was gefascineerd door Böhme. In feite leerde hij deze mysticus door Emmy heel goed kennen.

Wanneer men de inhoud van haar leven en werk overziet, dan wordt een grote dualiteit tussen twee innerlijke werelden zichtbaar. Hennings bleef vechten voor een totale vrouwelijke onafhankelijkheid in de maatschappij. De dominantie van de mannenwereld bleef echter moeilijk bestrijdbaar. Ook in haar relatie met Hugo Ball werd dat duidelijk. Als men de kracht van haar poëzie en geschriften leest en ervaart, dan is dat echter soms moeilijk te begrijpen. Zij is in haar taal zo sterk en overtuigend, maar in haar omgang met Ball prefereerde zij een communicatie die gebaseerd was op 'zonder woorden'. Zij hadden een voorliefde voor een stille taal en wilden vooral zonder woorden communiceren. Zou Emmy hierdoor misschien minder de verbale dominantie van Hugo Ball gevoeld hebben?

De taal van Emmy Hennings
Misschien kunnen de teksten van Emmy Hennings ons dichter bij haar persoon brengen. Reeds in de vroegste gedichten, zoals 'Mädchen am Kai', 'Tänzerin' of 'Nach dem Ckabaret', weerspiegelt zich haar 'Spielgier', een intens verlangen om te acteren. De teksten gaan over haar gevoelens bij optredens in cabaret en concertzaal. Een voorbeeld:

'Tänzerin'
Dir ist als ob ich schon gezeichnet wäre
Und auf der Totenliste Stunde
Es hält mich ab von mancher Sünde
Wie langsam ich am Leben zehre
Und ängstlich sind meine oft Schritte
Mein Herz hat einen kranken Schlag
Und schwacher wird's mit jedem Tag
Ein Todesengel steht in meines Zimmers Mitte
Doch tanz ich bis zur Atemnot
Kaal werde ich im Grabe liegen
Und Niemand wird sich ein mich schmiegen
Ach, Küssen soll ich bis zum Tod

Met deze woorden danst de dichteres door het leven, maar de grens van de dood komt dichterbij. Onontkoombaar. Titels als 'Ätherstrophen', 'Morfin', 'Helle Nacht', 'Die letzte Freude of Brandmal. Ein Tagebuch' tonen de dualiteit in haar reizen tussen religieus evenwicht en de ontreddering van het menselijk bestaan. Mogelijk veroorzaakte dit sociale en persoonlijke conflict een diepe ontwrichting. De gedichten komen gesloten, intiem, soms naïef en dan weer fel realistisch over. De woorden lijken gevormd te zijn door donkere visioenen en belevingen. Zoals men ook kan lezen in haar dagboek uit 1920.

Brandmal. Ein Tagebuch
Thema's als morfinegebruik, prostitutie, het aanpakken van problemen, vrije liefde, anarchie, sociale revolutie, illegale hulp aan vluchtelingen (waarvoor zij de gevangenis ingaat), maar ook haar grote vriendschap met de schrijver Herman Hesse werden in een dagboekvorm beschreven. Er staat een verslag in over haar gevangenisperiode, waarmee zij de tol betaalde voor een illegale hulp aan gedeserteerde soldaten in de Eerste Wereldoorlog. In die 'Letzte Freude' schrijft Emmy Hennings in eenvoudige korte versvormen over Germaanse romantiek met een ondertoon van melancholisch verlangen naar verdraagzaam leven. Haar autobiografische geschriften als 'Geschichte einer Jugend' (1938) en 'Das flüchtige Spiel. Wege und Umwege einer Frau' (1940) geven een indringend beeld van haar persoonlijke ontwikkeling en leven. Ook aan Hugo Ball wijdt zij een uitvoerig stuk: 'Hugo Ball, sein leben in Briefe der Erinnerung' (1937). Onontkoombaar laten haar gedichten en geschriften zien dat Emmy Hennings vooral een gepassioneerde dichteres en schrijfster is geweest. Schrijven vormde voor haar de verbinding tussen haarzelf en de wereld: 'verschwiegendes sein in das flüchtige Spiel.'

Talrijke schrijvers zochten naar een synthese, een helder beeld van Emmy Hennings, haar leven en werk. Het lijkt echter een haast onmogelijke taak. De levenslijnen zijn te gecompliceerd. Ongemerkt raakt men verstrikt in de dualiteit van haar woorden, gevoelens en belevingen. Misschien geeft de inhoud van haar geschriften en poëzie wel een houvast, een ingang. Duidelijk is wel dat Emmy Hennings leefde op een breuklijn van tradities. Zij doorstond een aangrijpende Eerste Wereldoorlog, kreeg grote conflicten met de onderdrukkers van vrouwen en probeerde maatschappelijke veranderingen te forceren door verzet. Met schrijven kon zij zichzelf weer ordenen. Het geschreven woord gaf Emmy Hennings een houvast tegen de stroom in: 'Ich finde es unänständig vorsichtig zu leben. Ich kann 's.'

Op You Tube is het beeldmateriaal van Emmy Hennings te zien.
Met 'Das Märchen ist zu Ende', Annäherungen an Emmy Hennings, http://youtu.be/Cv66lfvMI-c kijkt u even terug naar haar wereld.