Claude Cahun
Flamboyant, radicaal en vernieuwend

In de serie 'Opmerkelijke vrouwen van de Avant-garde' (1900-1950) van dit kunstjournaal neemt de Franse kunstenares en schrijfster Claude Cahun (1894-1954) een aparte plaats in. Zij was vermoedelijk een van de meest radicale en vernieuwende vrouwen van haar tijd, als schrijfster van belangwekkende essays, maakster van surrealistische objecten en foto's en actrice in avant-gardistisch theater. Mede door haar sterke politieke betrokkenheid heeft Claude Cahun een duidelijke inbreng gehad in de maatschappelijke en artistieke ontwikkelingen van die tijd.

Door Wim Adema

Door de relatie met haar stiefzuster Suzanne Malherbe en mede door Cahuns positie als feministe, lesbienne, Joodse en kunstenares, nam zij maatschappelijk een kritische en vooruitstrevende positie in, waarbij de beleving van haar sexualiteit naar een transseksuele en androgyne identiteit centraal stond. Qua zeggingskracht toonde Cahun een sterke verwantschap met de Duitse kunstenares Elsa von Freitag (zie: nr. 03-2012 van dit jaar).

Korte biografie
Claude Cahun werd als Lucy Schwob in 1894 te Nantes geboren. Haar vader, Maurice Schwob, was een bemiddelde Joodse krantenuitgever. De jeugd van Claude bleek niet gelukkig. Op 15-jarige leeftijd werd zij echter verliefd op haar twee jaar oudere stiefzuster Suzanne Malherbe. Er ontstond een bijzondere liefdesrelatie die tot hun dood voortduurde. De naam Claude Cahun ontstond na 1919. Daarvoor gebruikte zij nog namen als Claude Courlis en Daniel Douglas. Aan de Sorbonne te Parijs studeerde Cahun filosofie en kunstgeschiedenis. Zij ontwikkelde zich tot een zeer radicale en provocerende persoonlijkheid, die doorlopend de confrontatie zocht met behoudende maatschappelijke normen. Als actrice werkte zij met avant-garde toneelgroepen en stelde ook op deze manier bestaande sociale relaties ter discussie. In de jaren dertig was Claude Cahun een tijd betrokken bij het werk van de communistische partij, maakte ook kennis met surrealisten als André Breton en Georges Bataille en nam deel aan de acties van 'Contre Attaque'. Het tijdschrijft 'Cahier d'art' bracht in 1936 een speciale editie uit over Cahuns surrealistische objecten. In 1937 vestigden Suzanne Malherbe en Claude Cahun zich op het eiland Jersey. Na een langdurige bezetting van het eiland door de nazi's (1940-1945) verbleven beide vrouwen tot aan hun dood in Jersey. Claude Cahun stierf in 1954 en Suzanne Malherbe overleed in 1972.

Les paris sont ouverts
Toen de Franse dichter en schrijver François Leperlier halverwege de jaren tachtig een boek schreef over het surrealisme, signaleerde hij voor het eerst de naam van Claude Cahun. Hij zag de politieke pamfletten die zij in 1932 en 1936 had geschreven. Ook haar deelname aan de surrealistische show in de Charles Ratton Gallery en de Internationale Surrealistische Tentoonstelling te Londen (1936) viel op. Leperlier ontdekte dat Cahun een lesbische schrijfster en fotografe was met een indrukwekkende literaire en artistieke produktie. Er waren talloze essays aanwezig en veel vernieuwend fotowerk. André Breton noemde haar 'een van de meest curieuze geesten van zijn tijd'. De zeggingskracht van Cahun werd herontdekt. Voor feministische kunsthistorici werd zij een icoon. In 'Heroines'(1925) schreef Cahun veertien monologen vanuit het gezichtspunt van beroemde vrouwen, zoals Eva, de maagd Maria, Penelope, Sappho en Salomé. Telkens werd hun positie echter herschreven naar de belevingswereld van Claude Cahun. Salomé werd bijvoorbeeld getypeerd als een actrice die een femme fatale speelt. Met essays als 'Vues & Visions (1914), 'Aveux non avenus'(1930), welke zij maakte met haar partner Suzanne Malherbe (pseudoniem Marcel Moore) en 'Les paris sont ouverts' (1934) ontstond een indrukwekkend traject, waarin de Franse kunstenares Cahun haar visie op de maatschappij, de politiek en de man-vrouw relatie verwoordde. Balancerend op de grens van maatschappelijke acceptatie zocht zij naar een nieuwe definitie van haar positie als vrouw. Tussen 1932 en 1936 schreef zij eveneens belangrijke politieke stukken.

Suzanne Malherbe & Marcel Moore
Talrijke visuele experimenten van Claude Cahun zijn vaak ontstaan in samenhang met de illustratieve vormgeving van Suzanne Malherbe. Hun wederzijdse emotionele en artistieke inspiratie moet zeer groot geweest zijn. Deze verbondenheid lijkt Claude een inhoudelijk houvast te hebben gegeven als schrijfster, fotografe, actrice, politiek activiste en feministe. In haar fotografisch werk toont de foto 'Slaapkamer carnaval' uit 1910 reeds een iconografie van een nieuwe gender subjectiviteit. De mode-ontwerpen van Suzanne Malherbe, bijvoorbeeld 'Mode garçons', laten een groot gevoel voor kleur, vernieuwende vormgeving en decor zien. Ook in de fotografie van Claude ervaart men een zelfde gevoeligheid voor detail. Met maskers, kleding en glazen bollen weet Cahun de dimensies in de fotobeelden te veranderen en tegelijk te versterken. In 'Aveux non avenus' is bovendien een bijzondere samenwerking aanwezig tussen Claude Cahun en Suzanne Malherbe. In dit werk noemt Suzanne zich Marcel Moore. Als illustratrice heeft Moore de experimentele fotocomposities van Cahun vaak indringend beïnvloed. De onderlinge verwantschap in styling is opmerkelijk.

Man-vrouw relaties, fotografie & theater
In haar 'Autoportraits' (sinds 1915) gaf Claude Cahun vaak een spottend commentaar op actuele man-vrouw relaties. Met geraffineerde poses werden dan voor de camera traditionele rolopvattingen bekritiseerd. In wezen ontwikkelde zij een discussie over de essentie van de mannelijke en vrouwelijke seksualiteit en werd een androgyne identiteit verkend. Verkleedt als man of als vrouw, met kort of lang haar, doorbrak zij de maatschappelijk aanvaarde portrethoudingen. Door overbelichting, een spel met scherp en onscherp, zwart en witte kleuren, maar vooral door speciale lichaamsaccenten realiseerde de Franse fotografe een a-sexuele atmosfeer. In de foto 'La main sêche'(1930) ziet men een met aarde besmeurde dunne bovenarm, die als een dorre acacia steun zoekt bij omringend lommer en een blauwe lucht. Het beeld lijkt een aanklacht te vormen. Soms is dit werk bevrijdend en vormen handen een compositie, waarin licht en donker een a-symmetrische fantasie weergeven. Als actrice zocht Claude Cahun contact met inspirerende en vernieuwende theatervormgevers, zoals Georges en Ludmilla Pitoeff, Rudolf von Labon en Pierre Albert-Birot. Steeds opnieuw verkende Claude de grenzen van haar kunstenaarschap en vrouwelijke identiteit.

Politiek protest
Na hun vestiging op Jersey (1937) werden Suzanne Malherbe en Claude Cahun in 1940 geconfronteerd met een eilandbezetting door de nazi's. Hun woede hierover mondde uit in talrijke verzetsacties. Vaak ludiek, maar zeker doeltreffend. De Duitse bezetters kregen het vermoeden dat zij met een grote verzetsgroep te maken hadden. Dat twee vrouwen van middelbare leeftijd de acties hadden geleid, begrepen zij niet. Na langdurig verhoor werden Claude en Suzanne tot de doodstraf veroordeeld, welke later in een gevangenisstraf werd omgezet. Met de bevrijding van Jersey in 1945 kwam ook einde aan hun gevangenschap. De gezondheid van Claude Cahun was echter door deze gevangenisperiode zeer verslechterd. Toch beleefden zij hierna op dit eiland nog goede jaren. Op 8 december 1954 overleed Claude Cahun. In 1972 overleed Suzanne Malherbe. Beiden werden op Jersey begraven.

Op hun grafsteen staat geschreven: 'I saw a new heaven and a new earth'. Twee Joodse sterren verbinden hun beider namen. Op een eenvoudige grafsteen beschrijft deze heldere en sobere tekst hun diepgaande verbondenheid.

In het Parijse Museum Jeu de Paume was tot 26 september 2011 voor het eerste een grote overzichtstentoonstelling te zien van het fotografische werk van Claude Cahun. Recente grote exposities in Duitsland en Denemarken over opmerkelijke vrouwen van de Avant-garde (1900-1950) bevestigden het belang van hun werk. Kunsthistorisch ontstaat langzamerhand een sterker en genuanceerder beeld van Les Grandes Dames van de Avant-garde. Museum Jeu de Paume, 1, Place de la Concorde, 75008 Paris, Frankrijk. Website: www.jeudepaume.org.