Tine Baanders
Grafisch vormgeefster uit de Amsterdamse School

In onze serie 'Opmerkelijke vrouwen van de avant-garde 1900-1950' is deze keer aandacht voor de grafisch vormgeefster Tine Baanders (1890-1971). Hoewel zij talrijke grafische technieken beheerste en op een veelzijdige en originele manier als graficus werkzaam was, kreeg haar werk niet de aandacht van de kunstwereld die het verdiende.

Door Wim Adema

Tine Baanders kwam uit een artistiek gezin. Haar vader en broer Herman waren architect in Amsterdam. Toen haar vader vroeg overleed, nam Herman de zorg voor het gezin over en besteedde veel aandacht aan de artistieke opvoeding van zijn zus Tine. Hij had namelijk gemerkt dat zij een groot tekentalent had. Van 1906 tot 1909 kreeg Tine Baanders de mogelijkheid om aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs in Amsterdam de vakken van de afdeling decoratief tekenen te volgen. Hierna doorliep zij op de Kunstgewerbeschule in Zürich een opleiding boekbinden en lithografie. Verder bezocht zij in 1911 de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam. Als graficus verkreeg Baanders hierdoor een grote technische veelzijdigheid en zij was vervolgens werkzaam als illustrator, lithograaf, tekenaar, boekbinder, textielkunstenaar, boekbandontwerper en typograaf. Zij begon reeds vroeg met een eigen grafisch bureau en werd later ook docent aan kunstacademies te Enschede (AKI) en Amsterdam (voorloper van de Gerrit Rietveldacademie).

Een sterke persoonlijkheid
In het beschikbare biografische materiaal wordt Tine Baanders omschreven als een onafhankelijke, vrije en moderne vrouw: 'Ferm, kloek en eerlijk'. Zij was vooruitstrevend, koos voor relaties met vrouwen, kende een groot netwerk van vrienden en kunstenaars, had een voorliefde voor snelheid en bezat een mooie witte sportwagen. Ondanks een succesvol grafisch bureau, belangrijke docentschappen en een grote betrokkenheid bij de vrouwenbeweging, bleef de artistieke waardering voor haar grafische werk enigszins achterwege. Met name haar succesvolle collega Fré Cohen kreeg in de grafische wereld veel meer aandacht en erkenning. Joël Valk, hij schreef een afstudeerscriptie over Tine Baanders, vermoedt echter dat Fré Cohen door haar grote oeuvre en Joodse achtergrond in de periode rond de Tweede Wereldoorlog veel meer op de voorgrond trad. Als graficus vindt hij de beide grafici echter gelijkwaardig. Verleden jaar kreeg Tine Baanders alsnog de overzichtsexpositie die haar ontbrak. In Het Schip, Museum van de Amsterdamse School, te Amsterdam werd in 2015 een grote overzichtstentoonstelling gehouden.

Grafische veelzijdigheid
Opmerkelijk is de grote vakkennis en ervaring van Tine Baanders. Onder invloed van verschillende grafische stromingen, zoals de 'Versierders', 'Typografen' en 'Nieuwe Typografie', ontwikkelde zij als graficus een geheel eigen visie op de vormgeving van het boek. Met name de houtsnede gebruikte zij veel als techniek voor het ontwerpen van boekomslagen. Voor de verfraaiing van de boekband, de illustraties en de kop- en sluitvignetten had zij eveneens veel aandacht. Ook de kunst van de 'Nederlandsche Art Nouveau' had invloed op haar ontwerpproces. Door het werk van vakmensen als Jan Veth, Jan Kalf en Theo Molkenboer kreeg Tine Baanders ook veel interesse voor het materiaal van de boekband. Een nieuwe vorm van typografie, geconstrueerde blok-letters, die onder meer door Theo van Doesburg (De Stijl) & Bram van der Leck geïntroduceerd was, wijzigde haar opvattingen over typografie ingrijpend. Haar beeldtaal werd krachtig, zij had veel aandacht voor de werking van grote kapitalen en de letter als uitgangspunt. Binnen een decoratief geheel groepeerde Tine Baanders de letters en decoraties tot een eigen vormgeving. De vier ontwerpen voor de omslag van het blad 'Wendingen' (1918-1932), in opdracht van de bekende architect H.T. Wijdeveld, zorgden voor meer bekendheid in de kunstwereld.

De ontwerpen voor Wendingen
'Wendingen' was in die tijd een vernieuwend tijdschrift voor architectuur en toegepaste kunst. De omslag van het Ceramieknummer toont een boeiend samengaan van de kleuren geel, zwart en grijs met de uitvergrote letters 'Ceramiek en Wendingen'. De dubbele lijnen van de kapitalen versterken het visuele karakter van de tekst, terwijl bovenin met horizontale zwarte lijnen en beneden met afwijkende symmetrische lijnen het middenstuk van de tekst geruggesteund wordt. Binnen het vierkante formaat van het tijdschrift was dit toen een eigentijdse en vernieuwende typografische visie. De schreefloze letters werden door Baanders getekend. Ook het omslagontwerp voor een publicatie over de architect M. de Klerk laat een stevige opbouw van grote zwarte verticaal geplaatste kapitalen zien. De kleur blauw geeft rust aan de linkerzijde, terwijl daarnaast twee strakke verticale lijnen de opbouw van de letters versterken. Aan de onderkant verleent een strakke zwarte tekst een 'bouwkundige' horizontale rust aan het geheel. Maar ook een afficheontwerp voor het Stedelijk Museum (1921) was grafisch modern van opzet. Binnen een ovaal met tekst vormden de omringende versieringen een moderne uitnodiging. Ook dit ontwerp was krachtig van beeldtaal, stevig neergezet en had een vernieuwend vormkarakter.

Kleurrijk
Tine Baanders was een zeer veelzijdig graficus. Zij had een grote interesse voor het onderwijs en zorgde met talrijke docentschappen voor een goede overdracht van haar grafische kennis en ervaring. Het moet een zeer kleurrijke en energieke persoonlijkheid geweest zijn, die de geest van haar tijd heel goed begreep en ook grafisch tot uitdrukking bracht. Tussen 1911 en 1953 leidde zij in Amsterdam, Baambrugge en Enschede een eigen grafisch bureau. De laatste jaren van haar leven verliepen minder goed. Zij herkende haar familie en vrienden steeds minder en werd geestelijk ziek. Tine Baanders overleed op 24 november 1971 in een verpleeghuis te Maarssen. Zij is een kleurrijk en belangrijk grafisch ontwerper en docent geweest.

Literatuur:

Marjan Groot: 'Vrouwen in de toegepaste kunst en industriële vormgeving in Nederland, 1880-1940', 2007, Rotterdam, ISBN: 978 90 6450 521 8.
Joël Valk: 'Tine Baanders: Een grafisch vormgeefster in het Interbellum', afstudeerscriptie Algemene Cultuurwetenschap, Woord en Beeld, 2003.