Sturm-Frauen
Künstlerinnen der Avantgarde in Berlin 1910-1932

'Eine längst überfallige Rehabilitation der Meisterinnen der Moderne'

Het bovenstaande citaat geeft precies de inhoud weer van de grote tentoonstelling 'Sturm-Frauen', die momenteel plaatsvindt in de Schirn Kunsthalle te Frankfurt. Men kan gerust spreken van een rehabilitatie. Niet eerder werd op een dergelijke grootse wijze in een expositieoverzicht het belang aangetoond van een vrouwelijke bijdrage aan de avant-garde van de moderne kunst in de vorige eeuw.

Door Wim Adema

Op een eigentijdse en geavanceerde manier heeft de Schirn Kunsthalle een digitale preview gemaakt voor deze expositie. Hiermee geeft zij de geïnteresseerde bezoekers vooraf reeds de mogelijkheid om in tekst en beeld kennis te nemen van deze tentoonstelling. Een online bezoek aan Das Digitorial is een goed begin van het museumbezoek. De teksten en beelden geven een zeer goede historische achtergrond en tonen veel beeldmateriaal van deze tentoonstelling. Het laat op een chronologische manier reeds de geschiedenis zien van Der Sturm en het werk van de vrouwelijke kunstenaars. Herwarth Walden startte in 1910 het tijdschrift Der Sturm, waarin veel ruimte was voor het werk van kunstenaressen. Als galerist bood hij hen in zijn galerie Der Sturm ook de mogelijkheid tot presentatie van hun werk. Door deze opzet nam Walden een zeer aparte plaats in binnen de Berlijnse kunstscene. Er waren namelijk weinig expositiemogelijkheden voor vrouwelijke kunstenaars. Wat betreft opleiding werd hen zelfs tot 1919 de toegang geweigerd tot de kunstacademies in het Duitse keizerrijk.

Der Sturm
In galerie Der Sturm ontstonden talrijke kunstevenementen zoals de Sturm-Abende (poëzie), Sturm-Bühne (theater en muziek) en Sturm-Buchhandlung (boeken). Op de Potzdammerplatz 134a kreeg Berlijn een zeer vooruitstrevend en modern Kunst-Universum. De tweede vrouw van Herwarth Walden, de Zweedse Nell Roslind, was in dit kunstcentrum de centrale persoon. De beroemde Degen-komödie 'Dame Kobold' van Calderon (1924) was van internationale allure, waarin de 'Leuchtende Farbwirbel, starke Kontraste und geometrische Formen' van de Russische kunstenares Aleksandra Exter voor een 'szenische Konstruktion' zorgde. De galerie was een trefpunt voor expressionisme, futurisme, dada, constructivisme en nieuwe zakelijkheid. Sonia Delaunay, Natalja Gontscharowa, Else Lasker, Gabriele Münter en Marian von Werefkind toonden hier hun eerste schilderwerken.

Avant-garde in Europa
Deze expositie in Frankfurt toont tevens aan dat er sprake was van een intensief contact tussen West- en Oosteuropese kunstenaressen. Vjera Biller (Roemenië) en de eerder genoemde Natalja Gontscharowa en Aleksandra Exter vonden later in West-Europa een geheel eigen plaats. Met name Aleksandra Exter was haar tijd artistiek vooruit. Zij viel op door een geheel eigen visie op het futurisme en ontwikkelde een zeer persoonlijke beeldtaal. Ook de aanwezige kunstwerken van Magda Langenstrass-Uhligs, Hilla Rebay en Marthe Donas versterken het beeld van artistieke vernieuwing. Met 'Feuer Springer' uit 1919 schilderde Magda Langenstrass een heftig schilderij van het intense stadsleven. Hilla Rebay maakte een heel vroeg abstract schilderij: 'Komposition I'- Musik zu Maler-, waarmee zij ook verwees naar Kandinsky's boek 'Über das Geistige in der Kunst'. De sculptuur 'Könische Körper und geometrische Formen' van Marthe Donas werd ontworpen voor het theater. Deze kostuums bezitten een machinale vormgeving waarbij glansreflexen en sterke schaduwen sterk opvallen. Haar schilderij 'Schwarze Maske' (circa 1912) is een portret voor 'Das neue Frauenbild'. Berlijn was in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw het centrum voor nieuwe cinema, dans, en muziek. Charleston en Swing bepaalden het Berliner Nachtleben.

Maar Alissa Georgyewina schreef kritisch over haar mannelijke collega's:
'Später erfühle ich, dass man sie in Künstlerkreisen die Amazonen nannte, denn bei allen Diskussionen und Kunstdebatte zeigten sie einen ziemlich kriegerischen Geist'.
Het was een moeilijke tijd voor vrouwelijke kunstenaars. Mannelijke collega's hadden weinig begrip voor hun kunst en maakten weinig ruimte voor hen in musea en galeries.

Terecht heeft deze expositie ook het karakter van een rehabilitatie, een herwaardering voor de 'Künstlerinnen der Moderne'. Ook de kunstwerken van Sigrid Hjerter, Emmy Klinker en Lavinia Schulz tonen een grote veelzijdigheid en hoog artistiek niveau. Met name Lavinia Schulz geeft blijk van een uitstekend begrip van het Gesammtkunstwerk. Haar theatercostuums van papier maché, draad en leer zijn een vooruitstrevend concept waarin muziek, dans, schilderkunst en beeldhouwkunst konden samenkomen. Met haar dans- en levenspartner Walter Holdt gaf zij uitdrukking aan een expressionistische Ausdrucktanze: 'Tobaggan'. De door Schulz ontworpen kostuums zijn fantasie- en kleurrijk en zeer avant-gardistisch van vormgeving. Van de Nederlandse Jacoba van Heemskerck is in de Schirn Kunsthalle een ontwerp aanwezig uit 1919 voor grote gebrandschilderde ramen.

In 1932 eindigde galerie Der Sturm in Berlijn. Herwarth Walden richtte zich steeds meer op het communisme en vertrok naar de USSR. Deze stap werd hem in Duitsland toen kwalijk genomen. In 1941 overleed hij in de gevangenis na een moeilijke tijd. Hij had zijn 'reis' beëindigd. In herinnering blijven het blad en de galerie Der Sturm en zijn tomeloze inzet voor erkenning van vrouwelijke kunstenaars in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. De tentoonstelling in de Schirn Kunsthalle in Frankfurt is hiervan mede een bevestiging.

Sturm-Frauen, Künstlerinnen der Avantgarde in Berlin 1910-1932, was te zien t/m 7 februari 2016 in de Schirn Kunsthalle, Römerberg 6, Frankfurt am Main. Website: www.schirn.de.