Marthe Donas
een Belgische pionier van de avant-gardekunst

De kunstenares Marthe Donas (1885-1967) is belangrijk geweest voor de Belgische avant-gardekunst en hoort zeker thuis in onze serie 'Opmerkelijke vrouwen van de avant-garde 1900-1950'. In haar schilderwerk onderzocht zij op diepgaande en experimentele wijze de essentie van schilderkunst. Vanuit het kubisme ontstond een weg naar abstractie.

Door Wim Adema

Donas had intensief contact met belangrijke kunstenaars als Archipenko, Van Doesburg en de zeer bekende galeriehouder (Der Sturm) en kunsthandelaar Herwarth Walden. Zij was de eerste vrouwelijke vertegenwoordiger van de abstracte schilderkunst in België. Een andere Belgische voorloper daarvan, de schilder Michel Seuphor, die ook veel over abstracte kunst publiceerde, rekende haar tot de pioniers van de avant-gardekunst.

Een biografische lijn
In 1885 werd Marthe Donas in Antwerpen geboren. Zij kwam uit een welvarend gezin met Frans sprekende ouders en had naast een broer en drie zussen, ook een tweelingzus, Livine. Hoewel het reeds vroeg duidelijk was dat Marthe over grote artistieke talenten beschikte, beperkte haar vader aanvankelijk haar ontwikkeling naar een professionele carrière. Al tijdens het eerste jaar van Marthe's opleiding aan de kunstacademie te Antwerpen, werd zij er door Romain Donas van afgehaald en kreeg zij slechts de mogelijkheid om thuis, in een beschermde ruimte, te tekenen en schilderen. Hij vond namelijk dat het tekenen van naakte modellen niet paste bij haar opvoeding. Marthe Donas deed echter verwoede pogingen om los te komen van het ouderlijk milieu en wist, na een verblijf in Goes, Dublin en Eastbourne, in Parijs (1916) een eigen artistieke weg te vinden.

André Lothe en Alexander Archipenko
In 1917 ging Marthe Donas lessen volgen aan de Académie de la Grande Chaumière en de Académie Ranson te Parijs. Het kubistische werk van de bekende schilder André Lothe was voor haar heel belangrijk. In zijn schilderijen zag zij dat kunst een eigen interpretatie van de werkelijkheid kon zijn en dat een reproductie hiervan niet nodig was. Dit versterkte haar eigen opvattingen over de essentie van schilderkunst. Zij nam vervolgens enkele lessen bij Lothe. Nog in hetzelfde jaar werden haar tekeningen en schilderijen kubistisch en meer abstract van karakter.

Alexander Archipenko (Oekraïne) was eveneens een belangrijke inspiratiebron en werd bovendien een intieme vriend van Marthe Donas. In Nice werkten zij intensief samen. Marthe Donas waardeerde vooral de ruimtelijke werking van Archipenko's beeldhouwkunst. Haar tekeningen en schilderijen uit die tijd zijn zeker ook een weergave van hun professionele samenwerking. Van grote invloed was het 'sculptuurschilderij' (sculpto-painting), dat door Archipenko werd ontwikkeld. Op het schilderdoek plaatste hij allerlei materialen om een sculpturale dimensie te laten ontstaan. Hiervoor gebruikte hij onder andere metaal, hout, tin, glas, marmer en fotografiemateriaal. Een mooi voorbeeld hiervan is het sculptuurschilderij 'The Bather' uit 1915. Op dit doek zie je een vrouw uit het water stappen. Haar figuur is in een kubistische stijl driedimensionaal vormgegeven. Marthe Donas was onder de indruk van Archipenko’s manier van werken en heeft zijn basisidee op een eigen manier uitgewerkt in haar eigen schilderijen. Tegelijk kreeg de Belgische kunstenares ook veel internationale contacten met collega's, zoals Theo van Doesburg, Pablo Picasso, Amadeo Modigliani, Piet Mondriaan en Sonia Delaunay.

La Section d'Or en der Sturm
Toen Donas en Archipenko in 1919 terugkwamen in Parijs, kregen zij contact met de kunstenaars Albert Gleizes en Léopold Survage, welke lid waren van de groep Section d'Or. Het doel van deze groep was om samen met andere moderne kunstenaars één front te vormen, gebaseerd op een heel goede interne organisatie. Hoewel het in die tijd voor een vrouwelijke kunstenaar heel moeilijk was om een eigen plaats te veroveren tussen mannelijke collega's, zette Marthe Donas echter door en verwierf onder de naam 'Tour Donas' een geheel eigen positie binnen de kunstwereld. Mede dankzij de vele contacten van Archipenko, kreeg zij vanaf 1919 ook toegang tot belangrijke internationale galeries en musea. Met name de samenwerking met de Duitse galeriehouder en kunsthandelaar Herwarth Walden van Der Sturm, zorgde voor een grote internationale bekendheid.

In die periode heeft Marthe Donas waarschijnlijk ook haar beste werk gemaakt. Op een onafhankelijke wijze zocht zij naar een nieuw concept van de natuur, waarin het ruimtelijke aspect en de textuur werden losgelaten. Mede door intensief contact met Theo van Doesburg kreeg de kunstenares tevens een heldere kijk op haar geometrische beeldtaal in de schilderijen. In 1921 kwam echter een einde aan de lange relatie met Archipenko. Marthe Donas werd ook ziek, beschikte over weinig geld en keerde terug naar België. Gelukkig zorgde hulp van de Antwerpse avant-gardist Jozef Peeters wel voor een goede artistieke periode. Met name op het Second International Congres voor Modern Art in Antwerpen (1922) werd haar schilderkunst zeer gewaardeerd.

Henri Franke
In 1922 trouwde Marthe Donas met Henri Franke (B), die aan de Sorbonne in Parijs filosofie studeerde. Met hem kreeg zij twee kinderen en woonde vanaf 1923 in het Château Bauthier in Ittre (Wallonië). Door de zorg voor haar gezin heeft Marthe Donas tijdens de jaren dertig en veertig weinig kunnen tekenen en schilderen. Die lange periode werd ook gekenmerkt door veel verhuizingen en moeilijke financiële omstandigheden. Deze problemen hebben eveneens een grote invloed gehad op de mogelijkheden om artistiek werkzaam te zijn. Het werk dat zij in die tijd nog maakte, was meer traditioneel van karakter.

Vanaf 1927, na haar terugkeer in Brussel, ontstond een nieuw contact met de Belgische avant-garde. Pas eind veertiger jaren herpakte zij op intensieve wijze het schilderen. Vanaf 1954 ontwikkelde Marthe Donas een vernieuwende, abstracte manier van werken, die zij in 1958 in haar schilderijen begon toe te passen. In de jaren zestig herontdekte de kunstwereld, in binnen- en buitenland, de grote artistieke waarde van Donas' werk voor de moderne Belgische schilderkunst. Tot aan 1967, het jaar van Marthe's overlijden, bleef zij schilderen en deelnemen aan exposities. In Ittre is nu een klein museum: het Musée Marthe Donas.

Abstraction ou Intuition
Marthe Donas zocht naar een balans tussen de vereenvoudiging en het oneindige. 'Mijn werk is zeer gevarieerd geweest, zowel in de conceptie als de uitvoering ervan'. 'Bijna uitsluitend Abstraction ou Intuition'. Wie haar tekeningen en schilderijen ziet, ervaart een zeer fijngevoelige benadering van lijn, vorm en kleur, bijvoorbeeld in het schilderij 'MG 1728 1410'. De verfijnde geometrische vormen lijken in deze kubistische compositie te verwijzen naar de figuratie van moeder en kind. De harmonie van kleur en lijn laten een poëtisch tafereel ontstaan. In de geschilderde 'Abstracte Compositie nr. VI' uit 1920 is de abstrahering van de compositie nog verder uitgewerkt. De kleurvlakken houden eenzelfde harmonische kleurvoering en zijn in een meer strak geometrisch kader geplaatst. In beide schilderijen ervaar je een eigenzinnige en persoonlijke beeldtaal, die al in de compositie 'Tête Cubiste' (1917) door een abstracte figuratie zichtbaar is. Ook in haar tekenwerk en assemblages is het persoonlijk handschrift van Marthe Donas herkenbaar.

Tour Donas
Zij signeerde haar werk op verschillende manieren, met steeds een duidelijke verwijzing naar haar familienaam: d'Onasky, Donasky en meestal als 'Tour Donas'. De laatste naam gebruikte zij het meest. Hiermee wilde Donas binnen de kunstwereld als vrouw minder opvallen. Zij volgde daarbij het advies op van mannelijke collega's, die voor haar artistieke kwaliteiten veel waardering hadden, maar de vrouwelijke signering met 'Marthe Donas' een probleem vonden.

In de recent gehouden expositie 'Sturm-frauen, Künstlerinnen der Avantgarde in Berlin, 1910-1932', (Schirnhalle, Frankfurt, 30 oktober 2015 t/m 7 februari 2016) was ook werk van Marthe Donas te zien. Met een grote expositie in het Museum voor Schone Kunsten in Gent (5 maart t/m 5 juni 2016) kreeg Tour Donas als kunstenares het eerbetoon dat zij verdiende. Zij was in België de eerste schilderes die de avant-garde werkelijk vormgaf.

Meer informatie: www.marthedonas.be ; www.museemarthedonas.be.

Meer informatie vindt u in de volgende monografieën:

Kristien Boon: Marthe Donas (Oostkamp);
Uitgave Stichting Kunstboek, 2004, ISBN 9789058561268;
'Marthe Donas, A Woman Artist in the Avant-garde', uitgave: Ludion, 320 pp., 2015.