Gabriele Münter
zoekend naar identiteit

Wanneer we de levensloop van Gabriele Münter overzien, dan ontmoeten we tevens namen van zeer belangrijke kunstenaars. Wassily Kandinsky was een tijdlang haar levenspartner; de schilders Alexej von Jawlensky, Marianne von Werefkin, Franz Marc, August Macke en de componist Arnold Schönberg waren collega's en vrienden. Een illuster gezelschap dat binnen Europa de schilderkunst en de muziek een eigen richting gaf. Gabriele Münter voelde zich bij deze kunstenaars zeer thuis. Met Kandinsky deelde zij niet alleen een groot deel van haar leven, maar had met hem ook intensieve discussies over de toekomst van de schilderkunst. Von Jawlensky inspireerde Gabriele vooral door zijn vrije expressionistische manier van schilderen. Münter stond mede aan de basis van de befaamde kunstenaarsgroep Der Blaue Reiter.

Door Wim Adema

Gabriele Münter werd in 1877 in Berlijn geboren. Na in het Westfaalse Hertford gewoond te hebben, trok het gezin naar Koblenz. Haar vader overleed in 1886, waarna de opvoeding van Gabriele in de verdrukking kwam en er weinig ruimte voor een creatieve groei aanwezig was. De moeder leidde met het gezin namelijk een zeer teruggetrokken leven. Tijdens haar schooltijd werd haar artistieke aanleg wel ontdekt. Omdat toelating op een kunstacademie voor vrouwen toen nog niet mogelijk was, volgde zij in Düsseldorf een speciale kunstopleiding voor vrouwen die daar toen bestond. Zij beëindigde deze studie echter snel omdat zij hier artistiek weinig leerde. In München was een meer geschikte opleiding. De techniek van houtsnede en lino werd hier onderricht, maar ook bij deze school miste zij een kunstzinnige inspiratie.

Phalanx-school
Pas op de Phalanx-school kwam zij volledig tot ontwikkeling. Gabriele kwam in de schilderklas van Wassily Kandinsky, die haar de lessen gaf die zij nodig had. Op deze school begon ook haar intieme relatie met deze Russische schilder. Zij zouden jarenlang partners blijven. Ondanks de sterke invloed van Kandinsky streefde Gabriele Münter naar een volledig eigen kunstenaarschap. Zij onderhield daarom met collega-vrienden een goede band, maar probeerde wel hun invloed te beperken. Ook musea bezocht zij om die reden weinig. Tijdens een reis met Kandinsky naar Frankrijk vond een ontmoeting plaats met Henri Matisse, die hen vertelde over het Fauvisme, een expressionistische manier van landschap schilderen. In die tijd was ook de invloed van Alexej von Jawlensky zeker merkbaar in haar schilderkunst. Zijn autonome schilderwijze maakte haar bewust van de abstracte kracht van kleur, vorm en lijn. In 1909 begonnen Kandinsky en Münter de Neue Künstlervereinigung München, waar zij in 1911 weer uitstapten wegens inhoudelijke ontevredenheid. Met Marc en Kubin vormden zij in 1911 Der Blaue Reiter. Bij deze groep beleefde Gabriele Münter ook haar eerste succes als schilder.

Der Blaue Reiter
Binnen deze groep werd intensief gediscussieerd over de vernieuwing van de kunsten. Kandinsky en Münter hadden hierover een diepgaand contact met Marc, Macke, Kubin en Schönberg. De Eerste Wereldoorlog veroorzaakte echter ook een breuk binnen de groep. Kandinsky moest Duitsland verlaten en keerde terug naar Rusland. Gabriele Münter verbleef vanaf 1916 in Stockholm en later in Kopenhagen. In 1917 ontmoette zij Kandinsky nog eenmaal in Stockholm. Toen bleek dat hij inmiddels in Rusland een andere vrouw had leren kennen en daarmee getrouwd was. Vanaf toen ontstond voor Gabriele een zeer moeilijke tijd, waarin depressies het schilderen vrijwel onmogelijk maakten. Onrustig reisde zij tussen Keulen, München en Munrau, waar zij een kleine villa bezat. Toen zij na 1925 een nieuwe partner leerde kennen, de filosoof en kunsthistoricus Johannes Eichner, keerde de rust terug in haar leven en begon zij opnieuw te schilderen. Zij verbleef vanaf dat moment ook steeds meer in haar huis te Munrau.

Entartet
In 1937 werden de schilderijen van Gabriele Münter door de nazi's als 'entartet' bestempeld en kon zij niet verder werken. Bijzonder is het feit dat Gabriele tijdens de Tweede Wereldoorlog heel veel werk van Kandinsky en de andere kunstenaars verborgen heeft gehouden in haar huis te Munrau. In 1950 werd de eerste grote naoorlogse tentoonstelling van deze groep georganiseerd, een hernieuwde waardering voor de kunstenaars van Der Blaue Reiter. Meer dan 88 werken, die Münter in veiligheid had weten te brengen, konden nu geëxposeerd worden in das Haus der Kunst in München. Later gaf zij deze grote verzameling, inclusief haar eigen werk, aan de Städtische Galerie in Lenbachhaus in beheer. Een opmerkelijke maatschappelijke erkenning volgde door de instelling van de Gabriele Münterprijs voor vrouwelijke kunst in Duitsland.

Beeldtaal en citaten
In haar manier van schilderen ziet men zeker de invloed van andere schilders en schilderstijlen. Toch keerde Gabriele Münter steeds terug naar de kern van haar eigen werkwijze. Er is een groot gevoel voor intens kleurgebruik in haar werk aanwezig en een zekere robuustheid in de vorm van het landschap, omringd door sterke donkere vormcontouren. Deze schilderijen lijken de essentie te kunnen vormen van haar zoektocht als schilder. Ook in haar houtsneden en lino's is die werkwijze aanwezig. De invloed van de haar omringende kunstenaars moet groot geweest zijn, want het waren schilders met een zeer grote zeggingskracht, zoals Kandinsky, Marc en von Jawlensky. Zij begreep echter hun werkwijze en beeldtaal. In haar werk zijn hun sporen soms zichtbaar, maar de kracht van Gabriele Münter leidde haar altijd terug naar eigen schilderstijl. Door haar actieve betrokkenheid bij de groepen NKM en Der Blaue Reiter had zij bovendien een grote organisatorische inbreng en werd Gabriele alom gerespecteerd en gewaardeerd door haar collega's en vrienden.

Enkele citaten van Gabriele Münter:
'I think we were all more interested in being honest than in being modern' (…) 'That's why there could be such great differences between the styles of the various members of the group'.

'My pictures are all moments of my life. It is like leaping suddenly in deep water. Kandinsky learned me the way of swimming' (1958).

(bron: www.quotes-famous-artists.org)

Gabriele Münter was veelzijdig, dynamisch, zoekend en persoonlijk in haar schilderstijl, maar ook grensverleggend in een tijdperk dat de mensheid betrokken was bij twee wereldoorlogen.

Meer informatie:

Gabriele Münter: The Years of Expressionism, 1903-1920, expositie in het Virginea Museum of Fine Arts in Richmond, 1998;
Annegret Hoberg: Gabriele Münter, Prestel, München, 2003, ISBN 3-7913-2953-7;
Gabriele Münter and Vassily Kandinsky, 1902-1914: A life in Photographs, 2010, in het Guggenheim Museum te New York.