Elsa von Freitag-Loringhoven
barones, dichteres en dadaïste

'Sphinx weeps not
neither smiles
all passed past
poor path way
pass-way
away
where
to into
where to…'

In dit gedicht weerspiegelt zich het leven van Elsa von Freitag-Loringhoven (1874-1927). Zij was een kunstenares die in de eerste decennia van de vorige eeuw in Berlijn en later in New York woonde en werkte. Elsa was vooral actief als performance-kunstenares en stond model voor kunstschilders.

Door Wim Adema

Op zeer jonge leeftijd zocht Elsa von Freitag reeds naar haar identiteit als vrouw en verzette zich als kunstenares fel tegen de toen heersende mannencultuur, die ook binnen de kunstkringen sterk aanwezig was. Haar persoonlijkheid was heftig van aard, complex, kritisch en vernieuwend, maar vooral zocht zij de confrontatie met haar omgeving. Hierdoor ontstonden vaak grote conflicten met veel eenzaamheid als gevolg. Door haar persoonlijke kracht ontwikkelde de Duitse kunstenares zich tot een sterke onafhankelijke en kunstzinnige persoonlijkheid.

'Seine Hand ist wie Eisen'
Elsa werd geboren als Else Hildegard Plotz op 12 juli 1874 in Swinemünde (Pomerania). Haar vader, Adolf Plotz, terroriseerde het gezin door zijn drankzucht en geweld. Zij voelde veel angst voor hem, hoewel zij toen ze wat ouder was zichzelf ook herkende in het karakter van haar vader. Als twaalfjarige schreef zij een eerste gedicht over hem:

'Der Hang zur rote ist mir eingeboren. Von meinem Papa hab ich ihn geerbt. Sein Witz ist roh? Ich bin dazu erhoren witzig zu sein? Geschach vollig verderbt'.

Op die jonge leeftijd wist Elsa von Freitag reeds de kracht van het woord te gebruiken. Als jong meisje had zij reeds zeer grote moeite met de veel te keurige waarden van haar tijd. Ik wil een jongen zijn, zei Elsa. Zij verachtte haar moeder die hen als kinderen niet tegen hun vader wist te beschermen.Een zin hierover doet ijskoud aan: 'Seine Hand is wie Eisen'. Op 16-jarige leeftijd verliet zij in 1890 om die reden haar ouderlijke huis en zocht een veilig onderkomen bij een tante in Berlijn.

Berlijnse tijd
In Berlijn volgde zij aan de Königlich Preusischen Kunstsschule een studie en specialiseerde zich in decoratie, projectie en gipstekeningen. Ook in Dachau en München bezocht Elsa kunstopleidingen. De dood van haar moeder in 1893 veroorzaakte echter een lange, treurige tijd. Niettemin vond zij in Berlijn de basis voor haar kunstenaarschap. Binnen het theater trad de kunstenares veelvuldig op in kleine serieuze rollen, waarin vaak een lesbische symboliek aanwezig was. In de galerie Lebenden Skulpturen (Henry de Vrijs) in Berlijn voerde Elsa von Freitag performances uit. Deze hadden een vaak confronterende en heftige impact op het publiek. Ook reisde zij naar Napels, Siena en Toscane.

Als professioneel model werkte Elsa voor de kunstenares Theresa Bernstein. In die periode (1890-1902) vond Von Freitag wellicht een definitieve vorm als model. Haar streven was namelijk om zelf te bepalen hoe zij model was en wilde bepaald geen object zijn voor mannelijke kunst. In de modelsessies volgde Elsa haar eigen emotionele weg en zocht naar nieuwe houdingen. Hiermee werd zonder twijfel de basis gelegd voor een nieuwe performance-kunst. Elsa von Freitag ontwierp in die tijd zelf haar kostuums en ontwikkelde een onafhankelijke, kritische en provocerende persoonlijkheid. De uiteindelijke vormgeving van de performances ontstond in New York en Berlijn.

Elsa von Freitag had talrijke relaties met mannen. Haar huwelijk in 1901 met de architect August Endell leek de aanloop ter zijn naar een meer stabiel emotioneel leven, maar het verliep anders. Als Else Endell kreeg zij tijdens dit huwelijk ook een relatie met de dichter Felix Paul Greve. Met laatstgenoemde vertrok Elsa in 1910 ook naar de USA.

The Baroness
In Greenwich Village (New York) begon een bijzonder intense levensperiode. Zij ontmoette en trouwde de baron Leopold von Freytag-Loringhoven. Haar leven in Amerika veranderde hierdoor ingrijpend. Als beeldend kunstenares noemde zij zich voortaan barones Elsa von Freitag-Loringhoven. Kunstenaars noemden haar vertederd 'De Barones'. De komst van belangrijke Europese kunstenaars naar New York, zoals Marcel Duchamp, Francis Picabia en Gabrielle Buffet, zorgde voor een meer internationaal klimaat in Greenwich Village. Temidden van deze kunstenaars kreeg Elsa von Freitag nieuwe creatieve impulsen. De contacten met Marcel Duchamp en Man Ray waren intensief en inspirerend. Het gebruik van wegwerp- en afvalmateriaal door Elsa von Freitag opende voor Marcel Duchamp nieuwe beeldende mogelijkheden. Het overtuigde hem van de beeldende kracht van dit materiaal. Zo ontstonden de 'ready mades'. De 'objects trouvés' kregen een vaste plaats in zijn werk. Als 'The Baroness' veroverde Elsa von Freitag een unieke plaats binnen de New Yorkse kunstscene. Haar performances waren legendarisch.

Met kortgeschoren haar, grillige kleuren, gezichtspoeder, zwarte lippenstift, met Amerikaanse postzegels op de wangen en theelepels als oorversiering, ontstonden emotionele ontmoetingen tussen Elsa von Freitag en haar publiek. Zij hield ervan om te provoceren en wijzigde graag haar geslachtskenmerken. Vrouwelijke schaamte was haar vreemd. Met geometrische aandoende lichaamshoudingen, zoals een ontblote vaginale driehoek, gaf zij haar haast turbulente levensenergie beeldend vorm. In haar anti-stereotype houdingen suggereerde Elsa von Freitag androgyne veranderingen. In wezen leek zij te zoeken naar een bevrijding van haar vrouwelijke sexualiteit. Met Man Ray en Marcel Duchamp werden gedurfde filmexperimenten gerealiseerd. Twee camera's namen bijvoorbeeld simultaan haar androgyne dansen op. Voor veel jonge kunstenaars vormden de persoon en het werk van Elsa von Freitag een ijkpunt, een werkelijke bevrijding. Zij toonde een weg naar nieuwe expressievormen en had het Dadïsme in de Verenigde Staten mede vormgegeven. Toen The Baroness, ook bekend als 'The Drag Queen', in de lente van 1922 terugkeerde naar Berlijn, liet zij de kunstenaars van Greenwich Village ontredderd achter.

Eenzaamheid en ontreddering
Reeds in haar New Yorkse tijd kreeg Elsa von Freitag grote psychische problemen. Zij werd steeds agressiever, leed aan zelfhaat en grootheidswaan en kreeg veel te maken met stemmingswisselingen. In Berlijn volgde een verdere achteruitgang. Mede doordat haar vader haar had onterfd, leefde Elsa in grote armoede, had vrijwel geen vrienden meer en vond nauwelijks nieuwe inspiratie. Met de Berlijnse Dada-kunstenaars had zij geen contact en feministische thema's vormden geen inspiratie meer. De Duitse Bierbauchkultur der Weimaraner Zeit werd door haar bespot. Nog eenmaal stond zij op 12 juli 1924, haar verjaardag, model in de Berliner Kunstakademie. In haar hart wilde Elsa von Freitag dolgraag terug naar Parijs. Bezorgde vrienden, onder wie Peggy Guggenheim en Ernest Hemingway, zorgden daarvoor. Het verblijf in deze kosmopolitische stad leek haar opnieuw creatieve energie te geven; zij schreef nieuwe gedichten, zoals de bundel 'Transition' (1927). Een dramatisch ongeluk met haar gaskachel maakt op 15 december 1927 echter een onverwacht einde aan haar leven.

'Ich und mei Volk sterben offen in Duell
Ich habe aus meiner früheren Erfahrungen
Gelernt dass ich brülle muss'

Elsa von Freitag-Loringhoven wilde de grenzen tussen kunst en leven opheffen.

Bronnen:

Body Sweats; the uncensored writings of Elsa von Freitag-Loringhoven, (New York Times, one of the notable books of 2011); Gedichtenbundel uit 1927, uitgave van Transition.