Aleksandra Ekster
een grote bijdrage aan de avant-garde

De levensloop van de Aleksandra Aleksandrovna Ekster, geboren in 1882 te Belostok (Rusland), speelde zich af tussen Kiev, St. Petersburg, Moskou, Wenen en Parijs. In de geschiedenis van Russische, maar ook Europese avant-garde neemt zij met haar werk een aparte plaats in. Als beeldend kunstenaar was Ekster zeer veelzijdig en creatief vernieuwend. In onze serie 'Opmerkelijke vrouwen van de avant-garde 1900-1950' is deze keer aandacht voor deze belangrijke Russische kunstenares.

Door Wim Adema

Tijdens de studie aan de Kiev Art School (1906-1908) ontmoette Aleksandra medestudenten zoals Aristarkh Lentulov, Aleksandr Bogomazov en Aleksander Archipenko, waarmee zij zich heel verwant voelde. De groep Russian New Art werd een podium voor haar kritische reacties op de traditionele Russische beeldende kunst. De exposities in 1908 te Kiev en St. Petersburg, 'New currents', waren hiervan een voorbeeld. In 1910 trouwde Aleksandra en vertrok direct hierna naar Parijs. Tijdens een verblijf in de kunstenaarskolonie 'Le Ruche' ontmoette zij ondermeer Marc Chagall. Door haar interesse voor het impressionisme, kubisme en cubofuturisme (1908-1915) kwam Ekster in contact met Picasso, Braque en later in Rome met de Italiaanse futurist Marinetti. Ook het supramatisme van Malevitsj was in 1915/16 belangrijk. Gedurende deze boeiende jaren verbleef Aleksandra Ekster afwisselend in Rusland en Frankrijk.

Nonobjective art
Na een intensieve studie van nieuwe schilderstijlen ontstond in het werk van Ekster de vormgeving van 'cityscapes' met abstrahering van geometrische vormen en stillevens. De composities 'Vase and Assortment of Fruit' (1914) en de complexe cityscapes 'Venice' en 'City at night' (allebei uit 1915) zijn hiervan een voorbeeld. Deze werken zijn heel dynamisch van beeld. Er is niet sprake van vormbeweging in de ruimte, maar van een ritmische en wederzijdse beïnvloeding van kleureigenschappen. Deze 'nonobjective art' ontstond in 1916 en kenmerkte zich door dieptewerking, beweging, kleur en licht. De beeldtaal van de nonobjective art was vernieuwend. De meest productieve periode van Aleksandra Ekster lag waarschijnlijk ook in deze tijd, namelijk tussen 1910 en 1920.

Saillant detail
In de kostuumontwerpen van 1916 ervaart men een zelfde aanleg voor beweging, menselijke expressie en kleur. De designs uit 1935 voor het stuk over Herodus en Salomé, in een produktie van het Kamerny Theatr te Moskou, behoren tot haar bekendste ontwerpen. Gemaakt met gouacheverf tonen deze designs een klassieke maar ook eigentijdse stijl, waarin de invloed van het kubisme merkbaar is. Saillant detail is dat in de kunstmarkt vermoedelijk twee vervalsingen van deze designs in omloop zijn. Zij werden met olieverf gekopieërd, terwijl de originelen op gouache gemaakt waren. Mogelijk is er sprake van nog meer vervalsingen.

Toneel- en filmdecors
Ekster had ook veel succes met het vormgeven van toneeldecors. Zij werkte onder meer samen met de Russische toneelregisseur Aleksandr Tairov. Voor de toneeltragedie Famira-Kifared, geregisseerd door Innokenty Annensky, realiseerde zij avant-gardistische decors. Ondanks haar terugkeer naar Parijs in 1924, werden de banden met Rusland niet verbroken. Met de filmmaker Yakov Protazanov volgde een intensieve samenwerking voor de eerste science-fictionfilm uit Rusland: Aelita. Aleksandra Ekster werkte ook mee aan de opbouw van het Russische paviljoen voor de wereldtentoonstelling in Parijs. Talrijke exposities, theaterwerk en boekillustraties voor de Parijse uitgeverij Flammerion gaven haar artistieke en veelzijdige leven mede inhoud.

Grote veelzijdigheid
De vele nieuwe kunstontwikkelingen in de eerste helft van de vorige eeuw zijn in haar werk duidelijk afleesbaar, maar de nonobjective art vormt een geheel eigen stijl en beeldtaal. Ekster voelde zich thuis in allerlei disciplines, zoals boekillustraties, het marionettenspel, designs voor toneelkostuums en decorontwerpen voor theater en film, maar zocht in haar vormgeving altijd een geheel eigen stijl. In 1937 volgde een groot succes door een deelname aan de tentoonstelling 'Kubisme in abstracte kunst' in New-York. In de jaren tachtig nam de waardering voor het beeldende werk van Aleksandra sterk toe en steeg ook de verkoop hiervan. Bij Sotheby bijvoorbeeld werd de compositie 'Genua' voor een zeer hoge prijs verkocht. De expositie 'Russische avant-garde' in 1992 te Frankfurt versterkte haar internationale reputatie en succes bij het publiek.

Op 17 maart 1949 stierf Aleksandra Ekster in haar woonplaats Fontenay-aux-Roses (bij Parijs). Haar reis als kunstenares was op een eindpunt gekomen. Men herkent veel sporen van een Russische en Europese kunsttraditie. Binnen een door mannen gedomineerd kunstcircuit kreeg zij evenwel veel waardering en respect. Het is belangrijk om haar persoon en werk in herinnering te houden.

informatie:

- Op internet is de website www.alexandra-ekster.net een waardevolle informatiebron;
- Jean Chauvelin en Nadia Filatoff schreven het boek: Alexandra Ekster (Max Milo Editions);
- Van Joh. E. Boult verscheen de uitgave 'Alexandra's Exster's Marionettes' (1975);
- Dmytro Horbachov publiceerde over de periode van 'Alexandra Ekster in Kiev' (1988);
- Via www.andrei-nakov.org is men haar monografie te vinden.