Sophie Taueber-Arp
een veelzijdig en vernieuwend kunstenares

Ongetwijfeld behoort Sophie Taeuber-Arp tot de belangrijkste kunstenaars van de vorige eeuw. Samen met haar man Hans Arp bevond zij zich in het middelpunt in de internationale ontwikkelingen van de beeldende kunsten in de eerste helft van de vorige eeuw. Haar persoon past heel goed binnen onze serie 'Opmerkelijke vrouwen van de avantgarde (1900-1950).

Door Wim Adema

Het Dadaïsme en het Constructivisme hadden de speciale interesse van Sophie Taeuber. Met name haar bijdrage aan de geometrische abstractie is vernieuwend geweest. Zij beoefende talrijke technieken, zoals schilderen, beeldhouwen, dansen, kostuumontwerpen en het poppenspel. Sophie had een groot gevoel voor compositie, kleur en vorm. In tegenstelling tot Mondriaan waren de composities van Taeuber heel levendig, dynamisch en kleurrijk van vorm. Zij gaf de geometrische abstractie een sterke dynamiek.

Een korte biografie
Sophie Taeuber-Arp werd op 19 januari 1889 geboren in Davos (Zwitserland) en was het vijfde kind van een Pruisische apotheker Emil Taeuber en Sophie Taeuber-Krüsli. Zij was twee jaar oud toen haar vader stierf door tuberculose. Haar moeder verhuisde hierna met de kinderen naar Trogen en begon in die plaats een pension. De kunststudie deed Sophie aan de school voor Kunstgewerbeschule te St. Gallen (1906-1910). Zij vervolgde deze opleiding tot 1913 bij het Lehr- und Versuchs-Atelier für angewandte und freie Kunst (Debschitz-Schule). In 1915 vertrok Taeuber naar Zürich en vond daar aansluiting bij de plaatselijke Dada-beweging. Tijdens een verblijf in de kunstenaarskolonie Monte Verità bij Ascona leerde zij Hans Arp kennen. In 1922 trouwden zij. Van 1916 tot 1926 gaf Sophie Taeuber-Arp les aan de Kunstgewerbeschule Zürich. Na 1926 verhuisde het echtpaar naar Straatsburg en Parijs en woonde hierna in een zelf ontworpen huis te Meudon(Fr). Na het uitbreken van de 2e wereldoorlog kwamen Sophie en Hans Arp via Grass (Zuid-Frankrijk) terecht in Zwitserland.

De Dada-periode te Zürich
Met haar latere echtgenoot Hans Arp nam Sophie Taeuber in 1915 deel aan een grote Dada-expositie in de Tanner Galerie. Na een veelzijdige opleiding in weven en andere textiele technieken kregen deze een centrale plaats in haar werk. Tussen 1916 en 1920 ontstonden vele textiel- en grafische ontwerpen. Deze behoorden tot de vroegste constructivistische werken en waren qua stijl en inhoud verwant aan het werk van Mondriaan en Malevich. In verrassende geometrische abstracties zocht Sophie naar nieuwe compositiebeelden. Tijdens deze periode was Taueber ook zeer actief in de Züricher Dada-beweging. Als danseres nam zij deel aan performances, ontwierp ook poppen, modellen voor hoeden en theaterkostuums, welke bestemd waren voor de sets van het Cabaret Voltaire en Zwitserse/Franse theaters. Ondermeer in 1917 danste Sophie Taeuber tijdens een poëzieoptreden van Hugo Ball, terwijl zij een shamaans masker droeg van Marcel Janco. Een jaar later werd zij mede-ontwerper van het Zürich Dada Manifesto.

Straatsburg en Parijs
In 1926 verhuisden Sophie en Hans Arp naar Straatsburg. Zij verkregen allebei een Frans paspoort. Sophie Taeuber ontving in beide plaatsen grote opdrachten voor interieurontwerpen. (L'Aubette, Straatsburg). Met Blanche Gauchet schreef zij in die periode ook een boek over 'Design and Textile Arts'. In de 2e helft van de twintiger jaren werkte Sophie verder aan designexperimenten in Parijs die resulteerden in nieuwe grote opdrachten. Als lid van de befaamde non-figuratieve kunstgroepen Cercle et Carré en Abstraction-Création raakte zij bevriend met kunstenaars als Sonia Delaunay, Robert Delaunay, Wassily Kandinsky, Joan Mirö en Marcel Duchamp. Zij was tevens initiatiefneemster van het blad Plastique.

Dada Head
Sophie Taeuber's grote retrospectief in Museo Picasso te Malaga (2009) had de titel: Avant-garde pathway. Op deze tentoonstelling bleek zij reeds in 1920 met werken als Dada Puppets en Dada Head een duidelijk begin te hebben gemaakt met abstract geometrische kunst. Met name 'Dada Head' is een sculptuur met een fantasierijke en asymmetrische opbouw en een verrassend ovaal driedimensionaal karakter. Opgerolde draden contrasteren impulsief als oorsieraden aan de zijkant van het gezicht. Ook haar zelfportret uit 1926-28, 'Dada-kopf', bevat verticale en horizontale vormvariaties en lijkt opgebouwd te zijn uit vierkant gekleurde blokjes. Opmerkelijk is steeds het harmonische concept van kleur, lijn en vorm.

L'Aubette te Straatsburg
In de twintiger jaren werkte zij ondermeer samen met Theo van Doesburg (De Stijl) en Hans Arp aan de herinrichting van de rechtervleugel van de L'Aubette te Straatsburg. Haar constructivistische ervaring en visie kwam zeer goed van pas bij de herinrichting van Aubette-interieur. De samenwerking met van Doesburg en Arp resulteerde in een herinrichting die tevens geheel beantwoordde aan de opvattingen van De Stijl-groep. Nog steeds wordt in de literatuur over deze artistieke samenwerking en herinrichting van de L'Aubette lovend geschreven. Men acht het een van de belangrijkste projecten van De Stijl-groep. Opmerkelijk is dat Sophie Taeuber wel samenwerkte met Theo van Doesburg van De Stijl-groep, maar dat zij zelf geen lid was van deze groep. Hans Arp was wel lid.

Ontwikkeling geometrische abstractie
Een 'Compositie' uit 1937 laat een steeds groter spel zien tussen lijn, dubbellijn, de kleuren rood en blauw en schuine of horizontale-verticale ruimtelijke ingrepen. Opmerkelijk is het 'Relief rectangulaire 5/6' van latere datum, waarin uitgesneden vormen donkere diepe ruimtes in het oppervlak veroorzaken. Deze vormen werden opnieuw op het witte vlak geplaatst en geven een extra driedimensionale dynamiek. De kleuren blauw, lichtgeel, zwart, wit en rood laten mede een boeiend maar geregisseerd universum zien met talloze donkere gaten.

Veelzijdig en vernieuwend
Bewust heb ik de persoon en het werk van Hans Arp zoveel mogelijk buiten deze tekst gelaten. Het is zeker Sophie Taeuber en Hans Arp een zeer goede relatie hebben gehad, waarin zij ook veel interesse en respect toonden voor elkaars werk. De grote museale exposities in Malaga, New York en Montreal (2013) vormden later de bevestiging van het kunstenaarschap van Sophie Taeuber-Arp. Voor Sophie kwam deze waardering echter te laat.

Binnen de geometrische abstractie heeft Sophie Taeuber-Arp voor een vernieuwende en dynamische ontwikkeling gezorgd. Haar beeldend niveau is vergelijkbaar met Mondriaan en Malewitch. Zij toonde bovendien een sterke vrouwelijke autonomie. Steeds opnieuw zocht zij naar de grenzen van haar beeldtaal. Terecht behoort Sophie Taeuber-Arp tot de allerbelangrijkste kunstenaars van de avant-garde in de periode 1900-1950. Haar tragische dood op 13 januari 1943 in Zürich betekende een te vroeg einde van haar inspirerende persoonlijkheid. Een slecht functionerende kachel veroorzaakte een ramp voor haar en de kunstwereld.

Via de website van het Museum of Modern Art (MoMA) in New York kan men kennisnemen van het vele werk van Sophie Taeuber-Arp.

Literatuur:

*Georg Schmidt (ed.): Sophie Taeuber-Arp, 1948, Holbein Verlag
*Christoph Vgele en Walburga Krupp: Sophie Taeuber-Arp- Works on Paper, 2003, Kehrer Verlag
*Martin Heller e.a. (ed): Sophie Taeuber-Arp-Gestalterin, Archiktektin, Tänzerin, 2006