Picasso in Holland
Boekbespreking

Veel talentvolle Nederlandse schilders vertrokken eind negentiende en begin twintigste eeuw naar Parijs, waar kunstenaars uit alle delen van de wereld zich verzamelden en nieuwe richtingen en stromingen ontstonden. Vincent van Gogh is daar natuurlijk een belangrijk voorbeeld van. In dezelfde periode kwam er ook iemand uit Parijs naar ons land, die later uit zou groeien tot een van de grote meesters van de twintigste eeuw. Stedelijk Museum Alkmaar besteedt deze zomer aandacht aan Picasso in Holland en Waanders Uitgevers maakte een boek naar aanleiding van deze bijzondere tentoonstelling.

Door Rob den Boer

In de zomer van 1905 verbleef in het Noord-Hollandse dorp Schoorl een jonge, onbekende Spaanse kunstenaar. Pablo Picasso (1881-1973), toen 24 jaar oud, had enkele Nederlanders leren kennen in het ateliercomplex Le Bateau-Lavoir in Montmartre, waar hij woonde en werkte. Naast onder andere de schilder Kees van Dongen en het kunstenaarsechtpaar Otto en Adya van Rees (Dutilh), ook de bohemien Tom Schilperoort, die hem uitnodigde voor een verblijf in zijn vakantiehuisje in Noord-Holland. Picasso was toen nog erg arm, hij moest geld lenen voor de treinreis en nam zelf verf en penselen mee in zijn bagage. In 1905 reed er een stoomtrein rechtstreeks (!) van Parijs naar Haarlem, die er ruim elf uur over deed. Vanaf Haarlem was het nog een uur varen met een stoomboot om in Schoorl te komen.

Hollandse boerenvrouwen
Picasso nam alle indrukken van het Hollandse landschap en leven goed in zich op en maakte gedurende zijn verblijf van circa vijf, zes weken vele schetsen. Meestal in pen en inkt, soms ook uitgewerkt met potlood, waterverf en gouache. Alles wat een buitenlandse toerist in Nederland verbaast, viel hem eveneens op en werd onderwerp van zijn tekeningen. Mannen en vrouwen in West-Friese klederdracht voor karakteristieke geveltjes aan een gracht. Het Sint Jans Gasthuis in Hoorn dat nu (kunstcentrum) de Boterhal heet en het veel kleinere en soberdere huis ernaast, waarmee hij een contrast creëerde. Verder onder meer windmolens, markten, het Noordhollands kanaal, het licht en lokale klederdrachten. Koeien, die de schilders van de Haagse school en verwante stromingen zo graag tot onderwerp namen, tekende Picasso echter niet, wel Hollandse boerenvrouwen. Hoewel er in die tijd ook in Nederland nog veel armoede was, waren die toch rondborstiger dan hij gewend was in Parijs waar mensen soms gewoon op straat lagen te kreperen. Een van zijn modellen kreeg hij zelfs zover naakt voor hem te poseren, een schande in die tijd op het Noord-Hollandse platteland.

Op de enige foto die van Picasso's verblijf in Nederland bewaard is gebleven, zit Tom Schilperoort aan een tafel. Achter hem staan Picasso en een vrouw die Nelly heette. Naar aangenomen wordt, werkte zij als schoonmaakster, onder andere in het huisje van Tom Schilperoort. Waarschijnlijk ontwikkelden zich ook nog wel andersoortige betrekkingen tussen haar en beide heren, waarop Picasso verhuisde naar een kostadres in het gehucht Schoorldam in de buurt. Daar woonde hij in een achterkamer waar hij ook kon schilderen. Er zouden drie schilderijen ontstaan, gouaches op papier en karton, waarvan er nog twee bekend zijn, 'La belle Hollandaise', een naaktportret en 'Le trois Hollandaises', een geidealiseerde schildering van drie Hollandse boerendames in rode, witte en blauwe klederdracht, ieder kijkend naar een andere windstreek, een pose die doet denken aan de Drie Gratiën. De grijsgrauwe achtergrond bestaat uit gras en lucht, doorsneden door een kanaal met daaraan gelegen een stolpboerderij die nog steeds bestaat.

In deze tijd schakelde Picasso ook langzaam over van zijn blauwe, sombere periode naar de roze periode, waarin het circus vaak bron van inspiratie was. Diverse kunsthistorici nemen aan dat de reis naar Nederland hier zeker aan bijgedragen heeft. De ellende en het dagelijkse sappelen op de Montmartre hadden even plaats gemaakt voor een verblijf in een land waar de zon toch ook wel scheen, vrouwen waren en dat relatief welvarend was. Bovendien had Nederland veel pittoreske binnensteden en een grote kunsttraditie. Er kwamen in dezelfde periode kunstenaars vanuit de hele wereld naar Nederland, om het land te zien van de grote meesters, die hun voorbeelden waren. Picasso was vooral nieuwsgierig naar Nederland vanwege de schilderijen van Vincent van Gogh, die hem rond 1900 erg beinvloed hadden, toen hij net in Parijs was aangekomen. Verder werkte Picasso in Schoorldam ook aan tekeningen en schetsen voor schilderijen waar hij in Parijs mee bezig was, zoals het grote schilderij 'Famille de Saltimbanques' (Acrobatenfamilie). Het tweede schetsboek is hier bijna geheel mee gevuld.

Terug in Nederland
Alle bewaard gebleven werken die Picasso tijdens zijn verblijf in Nederland maakte, zijn nu te zien in het Stedelijk Museum Alkmaar. Een groot project voor dit middelgrote museum, dat begon met een legaat van een doodgewone caféstoel, waar Picasso op gezeten zou hebben toen hij in het café 'Hollands Welvaren' in Schoorl aan het tekenen was. De Queensland Art Gallery in Brisbane, Australië en het Musée Picasso in Parijs bleken bereid de twee schilderijen die Picasso maakte, waarvan zij er elk een in bezit dan wel bruikleen hebben, uit te lenen. Musée Picasso stond ook de beide schetsboeken af voor de duur van de tentoonstelling in Alkmaar. Zo is de gehele collectie tijdelijk terug op de plek waar deze werken ooit ontstonden.

Het vierkante, handzame boek ziet er zeer verzorgd uit, met twee plezierig leesbare essays over de achtergronden van Picasso's verblijf in Noord-Holland van historicus Gerrit Valk en Picassokenner Marylin McCully en enkele kortere teksten over de twee gouaches en de schetsboeken. De uitgave is rijk geïllustreerd met (waar mogelijk) kleurenfoto's van het werk dat Picasso in Noord-Holland maakte, maar ook werken uit Parijs die verband houden met zijn verblijf in Nederland en historische foto's. Door de onderwerpkeuze van de tekeningen en de gouaches kun je in dit verband rustig spreken van een 'Hollandse' Picasso en het is goed dat wij daar nu ook in Nederland kennis van kunnen nemen.

Picasso in Holland, eindredactie: Sandra Jongenelen, Waanders Uitgevers, Zwolle/Stedelijk Museum Alkmaar, 2016, 84 pagina's, ISBN 9789462620896, prijs: 22,50 euro.

Picasso in Holland, t/m 28 augustus 2016, Stedelijk Museum Alkmaar, Canadaplein 1, Alkmaar. Websites: https://picassoinholland.nl; www.stedelijkmuseumalkmaar.nl.