Van eilandjes naar archipel
De kracht van verbinding in kunst en design

In een wereld die steeds verder polariseert, kan kunst een brug zijn tussen uiteenlopende perspectieven – een plek waar individuele stemmen samen een archipel vormen van creativiteit en betekenis.

Door Han de Kluijver

De westerse wereld lijkt steeds verder uit elkaar te drijven. Polarisatie, scherpe tegenstellingen en de verleiding van snelle, autoritaire oplossingen domineren het politieke en maatschappelijke klimaat. Ook in Nederland is deze spanning voelbaar. Kunst en cultuur bevinden zich vaak midden in deze storm. Bezuinigingen hierop worden regelmatig gerechtvaardigd met het argument dat kunst elitair is, een luxeproduct voor enkelen. Eind jaren negentig klonk deze toon al bij staatssecretaris Rick van der Ploeg, vanaf 2011 ook bij staatssecretaris Halbe Zijlstra. Het idee dat kunst iets is dat men zich óf kan permitteren, óf met wantrouwen moet bekijken, heeft sindsdien vaste voet gekregen.

Maar wat verliezen we wanneer we kunst reduceren tot consumptie of privilege? Natuurlijk, velen genieten ervan; een miljoen museumkaarthouders, duizenden leesclubs, koren en gezelschappen getuigen daarvan. Toch gaat kunst dieper dan het aantal bezoekers of lidmaatschappen. Zij leeft in talloze organisaties en gemeenschappen, vaak gedragen door vrijwilligers die hun tijd en energie geven om schoonheid en betekenis mogelijk te maken. In die veelheid lijkt kunst in Nederland op een archipel die nog geen archipel is: een verzameling eilandjes, ieder met zijn eigen horizon, eigen regels en eigen bewoners.

Eilandjes hebben een zekere charme. Ze zijn zelfvoorzienend, vol toewijding en passie. Maar ze zijn ook kwetsbaar. Gesloten in zichzelf missen ze de kracht om stormen te weerstaan. Dat is de paradox van de kunstwereld, juist de intensiteit waarmee kunstenaars en liefhebbers zich op hun eigen vierkante meter richten, kan hen isoleren. Vooral in tijden van toenemende polarisatie is het zinvol om de horizon te verbreden en ons af te vragen, met wie kunnen wij ons verbinden? Schrijvers kunnen leren van muzikanten, beeldend kunstenaars van theatermakers, filmers van dansers.

De ware kracht van kunst ligt dus niet in afzondering, maar in de relatie – in het besef dat schoonheid pas echt leeft wanneer zij gedeeld wordt. Verbinding en inspiratie in de samenleving kunnen leiden tot meer verdraagzaamheid en interesse in elkaar. Het zoeken naar verbinding wordt zo een essentieel onderdeel van het bestaansrecht van kunst, waarin concept en ambacht niet los van elkaar kunnen worden gezien.

Cirva in Marseille: Een Archipel van Samenwerking
Een sprekend voorbeeld van deze verbondenheid is het Cirva (Centre International de Recherche sur le Verre et les Arts Plastiques), een internationaal onderzoekscentrum voor glas in beeldende kunst en design. Opgericht in 1983 in Aix-en-Provence en verhuisd naar Marseille in 1986, biedt het Cirva kunstenaars een unieke combinatie van vakmanschap, experimenteerruimte en interdisciplinair contact. Destijds toonde de hedendaagse kunst weinig interesse in het ambacht; nu ondersteunt het Cirva onderzoeksprojecten op maat door contacten te faciliteren tussen kunstenaars, technici, onderzoekers en ambachtslieden.

Kunstenaars die in de studio van Cirva werken, krijgen de vrijheid om te experimenteren zonder de druk van vooraf vastgestelde resultaten. Dit heeft geleid tot baanbrekende projecten, zoals het 'Jardin d’Addiction' van Berdaguer & Péjus en de gegoten glazen legoblokjes van Lieven de Boeck. Cirva stimuleert ook de ontwikkeling van nieuwe technieken, zoals de 'Mistral' van Gaetano Pesce, waarbij gesmolten glas via een aangepaste airbrush wordt geprojecteerd, en samenwerkingen met hedendaagse componisten zoals Christian Sebille om glas te gebruiken in soundscapes. Het Cirva fungeert daarmee als een katalysator voor verbinding tussen disciplines; kunstenaars werken samen met technici, musici, ontwerpers en ambachtslieden. Door deze kruisbestuiving ontstaan nieuwe ideeën en vormen, die anders misschien nooit gerealiseerd zouden worden.

De Medeproducent: Publiek als Partner
Het Cirva benadrukt dat kunst niet alleen door kunstenaars wordt gemaakt, maar mede door degenen die ernaar kijken, luisteren en ermee omgaan. Wie zich als liefhebber of verzamelaar niet langer alleen als consument ziet, maar als medeproducent, verandert zijn relatie tot kunst. Het wordt iets waaraan men actief deelneemt, waarvoor men zorg draagt en verantwoordelijkheid neemt. Cirva deelt deze experimenten met een breder publiek, zowel in de studio als online, via tentoonstellingen, bijeenkomsten en archieven. Zo wordt de ontstaansgeschiedenis van elk werk bewaard en tentoongesteld, van prototypes en tekeningen tot brainstormsessies, waardoor het publiek een unieke inkijk krijgt in het creatieve proces. Het idee van medeproducent zijn gaat verder dan fysiek aanwezig zijn. Het omvat het volgen van artistieke trajecten, het delen van kennis en het stimuleren van nieuwe verbindingen. Zo wordt de archipel van kunst in feite een levend ecosysteem, waarin de grenzen tussen maker, onderzoeker en toeschouwer vervagen en nieuwe vormen van samenwerking ontstaan.

Tejo Remy: Experiment en Transformatie
Een voorbeeld van een kunstenaar die in Cirva experimenteert, is de Nederlandse ontwerper Tejo Remy (1960). Remy werkt met materialen die vaak over het hoofd worden gezien en geeft ze een nieuwe betekenis. Bij Cirva onderzocht hij gerecycled glas, voornamelijk vlakglas dat overblijft bij de bouw, en ontwikkelde hij technieken om gehard glas tot nieuwe vormen te smelten. Zijn werk draait om transformatie, toeval en het ontdekken van nieuwe mogelijkheden, waarbij elk object uniek is. Het proces van Remy illustreert de kracht van samenwerking en verbinding, dat is het samenspel tussen ontwerp, materiaal en techniek, het experiment met mallen, CNC-frezen en lasersnijden, en de wisselwerking tussen toevallige ontdekkingen en intentioneel ontwerp. Het verblijf van Remy wordt ondersteund door de ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden, wat het belang van internationale samenwerking en publieke ondersteuning benadrukt.

Verbinding als Model voor Kunst en Samenleving
Wat Cirva laat zien, strekt verder dan glas of design; het is een model voor hoe kunstdisciplines zouden kunnen functioneren, hoe zelfs de samenleving zou kunnen functioneren. In een wereld die vaak in fragmenten opereert, laat Cirva zien dat samenwerking, uitwisseling van kennis en interdisciplinair denken nieuwe mogelijkheden ontsluit. Elk eiland op zich is prachtig, uniek en vol toewijding, maar het zijn de bruggen ertussen die betekenis en kracht creëren. Kunst toont ons dat schoonheid pas werkelijk leeft wanneer zij gedeeld wordt; dat experiment en ambacht samenkomen in onverwachte vormen en dat toeval en intentioneel handelen elkaar kunnen versterken. Zoals gesmolten glas wordt gevormd, breekt, en weer samenkomt in een nieuw patroon, zo vormt de samenleving zich door verbinding, samenwerking en openheid.

Andere kunstinstellingen zouden deze aanpak kunnen overnemen, maar buiten de kunst biedt dit model ook inspiratie voor de samenleving in bredere zin. In tijden van polarisatie kan verbinding worden gezien als een strategische keuze. Door te luisteren, te delen en samen te experimenteren, ontstaan nieuwe perspectieven en oplossingen. Kunst kan zo fungeren als een oefenveld voor maatschappelijke dialoog, waarin diversiteit en samenwerking leiden tot innovatie, begrip en gedeelde verantwoordelijkheid.

Blik vooruit
Kunst die zich alleen op zichzelf richt, blijft een eiland; kunst die zoekt naar verbinding wordt een archipel. En in die archipel kunnen schoonheid, betekenis en innovatie werkelijk gedeeld en beleefd worden. Het is een uitnodiging, niet alleen om kunst te bekijken, maar om actief deel te nemen, bij te dragen en de horizon te verbreden – zodat de kunstwereld, en uiteindelijk de samenleving, sterker en veerkrachtiger wordt. Het verhaal van Cirva laat zien dat toeval en ambacht, experiment en dialoog, samen de weg kunnen wijzen naar een wereld waarin kunst geen luxe is, maar een levendig, verbindend instrument van begrip, creativiteit en gemeenschapszin. Elk eiland kan schitteren op zichzelf, maar pas vanuit een verbinding ontstaat een archipel van betekenis.

De archipel van kunst is ook een uitnodiging om te ontmoeten, te delen, te luisteren en te leren. Om niet alleen toeschouwer te zijn, maar medeproducent van een wereld waarin diversiteit, nieuwsgierigheid en respect hand in hand gaan. In elke samenwerking, in elk experiment en in elke ontmoeting ligt een belofte verborgen – dat het onmogelijke mogelijk wordt wanneer we eilandjes verbinden tot een levendig geheel.

Meer informatie: dca-art.com/en/cirva.

Han de Kluijver is architect bna bni bnsp