Mona Hatoum: over de poëzie achter gewone dingen

Op de tentoonstelling 'Inside Out' in Kunsthal KAdE in Amersfoort waren van 1 februari t/m 4 mei 2025 sculpturen, installaties en werken op papier van de Brits-Palestijnse kunstenares Mona Hatoum te zien. Ook was er aandacht voor haar performances en video's uit de jaren tachtig. Mona Hatoum werd in 1952 geboren in Beiroet, Libanon, als dochter van Palestijnse ouders en woont sinds het uitbreken van de Libanese Burgeroorlog in 1975 in Londen. Een terugblik.

Door Rob den Boer

Mona Hatoum combineert in haar werk gevoelens van thuis, ontheemding en ballingschap met een verstilde soort van poëzie. Dat is niet vreemd voor een kunstenares met haar achtergrond. Ze groeide op in conflictgebieden en had nooit een echt thuis, omdat ze niet in aanmerking kwam voor een Libanese identiteitskaart, hoewel ze in Libanon geboren is. Op haar 23e moest ze in ballingschap in Engeland vanwege de Burgeroorlog. De beelden en de installaties op de tentoonstelling zijn mooi gemaakt en technisch perfect uitgevoerd. De al genoemde poëzie en de kwaliteit maken het werk, ondanks de serieuze thematische ondertoon, zeer aantrekkelijk om naar te kijken. Dat hoorde ik ook van andere bezoekers op de tentoonstelling. Kunsthal KAdE is onderdeel van het grotere cultureel centrum het Eemhuis met bibliotheek, archief, kunsteducatie en café. Het parcours begint in de 'kelder' die je van bovenaf, bij de trap, helemaal kunt overzien.

Dubbele betekenis
'Orbital III' (2018) bestaat uit betonnen elementen, die doen denken aan restanten van verwoeste gebouwen en met behulp van gebogen stalen draadbewaping als 'planeten' rond een wereldbol lijken te cirkelen. Het werk verwijst naar de hemel, als een teken van hoop lijkt het wel. Aan een muur hangt een bordje, 'Waiting is Forbidden' (2006-2008), ontstaan tijdens een werkperiode in Caïro, Egypte. Dat is de letterlijke vertaling uit het Arabisch van een officieel Egyptisch straatbordje, dat de voorbijganger maant om niet te stoppen en niet rond te hangen. De tekst refereert op een subtiele manier aan het gevoel van ontheemding dat vluchtelingen kunnen ervaren. Omdat het bordje precies in de stijl is gemaakt van officiële Egyptische bordjes, lijkt het 'echt', maar dat is het niet. Zo creëert Mouna Hatoum een dubbele betekenis voor gewone alledaagse dingen. Deze dubbele betekenis ervaar je ook in het werk 'Worry Beads' (2009). Het is een uitvergrote gebedsketting, liggend op de grond, waarvan de kralen door het formaat, de zwarte kleur en het materiaal (gepatineerd brons) meer op kanonskogels zijn gaan lijken en daardoor associaties met oorlog en vernietiging oproepen in plaats van rust en gebed. Ook doet het werk denken aan enkelboeien voor gevangenen. Een gebedsketting krijgt aldus een monumentaal karakter.

Mijn favoriete werk op de tentoonstelling is 'Hot Spot' (2013), ook een wereldbol, maar nu met rood neonlicht dat de werelddelen accentueert op een stalen kooiconstructie in de vorm van een bol. Met de titel 'Hot Spot' wil de kunstenares uitdrukken dat gewapende conflicten niet meer beperkt zijn tot bepaalde gebieden, maar overal in de wereld voorkomen. "Het voelt alsof de hele wereld verstrikt is geraakt in conflict en onrust." De wereld is als het ware één grote hotspot geworden. Er zijn ook andere betekenissen mogelijk, zoals de toenemende opwarming van de aarde die ons voortbestaan bedreigt. Waarom vind ik dit werk zo mooi? Met alledaagse recht-toe-recht-aan materialen als roestvrijstaal en neonlicht ontstaat een beeld dat monumentaal, poëtisch en subtiel van lijnvoering is wat betreft de 'getekende' wereldlijnen, prachtig oplicht in de mooie kleur rood en veel betekenissen met zich meedraagt. Met weinig middelen kun je echt heel veel zeggen! In 'Over My Dead Body' (1988/2002) speelt Mona Hatoum met schaal. Haar hoofd vult de rechterkant van dit (oorspronkelijke) billboard volledig, met een speelgoedsoldaatje op haar neus, zijn geweer dreigend tussen haar ogen gericht. Het lijkt zo meer een lastige bromvlieg, dan een groot gevaar. De tekst 'Over My Dead Body' vult de linkerkant, naast Hatoums hoofd.

Performances
Een aparte zaal is gereserveerd voor de vele performances die Hatoum tussen 1980-1987 uitvoerde. Er zijn onder meer foto's, schetsen en video's te zien. Een sterk voorbeeld is de videofilm 'Roadworks' (1985), waarin Hatoum een uur lang stapje voor stapje op blote voeten door de Londense wijk Brixton loopt, met achter zich aan twee zwarte hoge schoenen met de veters om haar enkels gebonden. Omdat ze ervoor zorgde dat de schoenen rechtop bleven staan tijdens het lopen, lijken die net een soort schaduwen. Deze schoenen werden in de jaren 80 vaak door de politieagenten gedragen, maar ook door punks en skinheads. De performance is onder meer een verwijzing naar het harde politieoptreden in Brixton in de jaren 80, en naar de achterstelling van de zwarte gemeenschap in de wijk.

Via een trap kom je op de bovenverdieping, waar je net als aan het begin van de tentoonstelling meteen werk ziet. De transparantie van het gebouw maakt Kunsthal KAdE zeer geschikt voor kunstexposities. Als eerste zie je de 'Frottages' (frottage is Frans voor wrijven) die Mona Hatoum in 2017 tijdens een werkperiode in Houston in Amerika maakte. Doordat zij intensief met grafiet op perkamentpapier over zeshoekige badkamertegels wreef, ontstond de impressie van een stalen hek of een andersoortige omheining. Een huiselijk element als een badkamervloer krijgt zo iets dreigends, vervreemdends. De serie 'Remains of the day' was Hatoums bijdrage aan de tentoonstelling van de Hiroshima Art Prize in 2017, die zij won. Het werk bestaat uit zwartgeblakerde gebruiksvoorwerpen uit het dagelijks leven die de verwoestende effecten van de atoombom op Hiroshima markeren, maar ook de (mogelijke) nasleep van oorlog, geweld en milieurampen van nu kunnen symboliseren. In de tentoonstelling in Amersfoort bevinden zich een kabinet, een flessenrek en een speelgoedvrachtwagen uit deze serie. Als je naar de totaal verkoolde objecten kijkt, voel je de totale vernietiging die eruit spreekt diepgaand tot je doordringen. Het is echt het einde van de wereld dat je aanstaart en het is eigenlijk onbegrijpelijk dat een plaats zo'n ramp kan overleven en nog steeds als stad met meer dan een miljoen inwoners kan functioneren.

'Electrified' (variable V) uit 2022 is een hangende installatie met keukengerei en stoelen, verbonden door een draad. Onderaan hangt een zwak brandende gloeilamp met electriciteitsdraad naar een transformator op de grond. Die lamp zou een gevoel van dreiging bij de beschouwer moeten opwekken, maar die ervaring had ik zelf niet. Dat kan natuurlijk aan mij liggen. Het werk doet mij meer aan een soort 'mobile' denken, met een hoog 'ready made' gehalte. De diverse objecten zijn kunstig opgehangen, maar ik mis de poëzie uit de andere beelden. Wat verder staan liggende vitrines met een verzameling schetsboeknotities, foto's, objecten en modellen, alsmede enkele kleine sculpturen. Het zijn vingeroefeningen op thema's die in het werk van Mona Hatoum vaak terugkomen. Je ziet een gebedsketting liggen, een draadstalen bolletje, een speelgoedsoldaatje, glazen 'granaten', een soort vergiet met stekelige stalen uitsteeksels, een kaasrasp. Allemaal ideeën voor de grote sculpturen die op de tentoonstelling te zien zijn. Ook op kleinere schaal overtuigt het werk, want het is technisch net zo mooi gemaakt en je ervaart eenzelfde poëzie als in de grote werken.

Thuis
In de volgende zaal vinden we 'Witness' (2009), een porseleinen schaalmodel van 49 cm. hoog van het monument voor de Libanese martelaren op het Martelarenplein in Beiroet. Tijdens de Libanese Burgeroorlog (1975-1990) werd het monument doorzeefd met kogels en granaatscherven. Het staat er nog steeds zo, als herinnering aan deze dramatische periode. Deze beschadigingen zijn ook aangebracht in het schaalmodel, waardoor het porseleinen ornament toch uitdrukking geeft aan de tragische gebeurtenissen tijdens de Burgeroorlog. Even verderop is het werk 'Home' (1999) te zien, dat bestaat uit een verrijdbare tafel met keukengerei en electronica. De lampen flikkeren en het versterkte geluid van stroom veroorzaakt een knetterend gezoem, waardoor je een gevoel van dreiging bekruipt, temeer omdat de installatie achter een draadhek staat. Thuis is geen veilig toevluchtsoord meer, want er is continu dreiging en bij dit werk voel ik die dreiging wél!

In een aparte kamer is de installatie 'Interior Landscape' (2008) ingericht, met een stalen bedframe, een kussen erop, een tafeltje ernaast en aan de wand een kapstok. De historische kaart van Palestina verschijnt in diverse vormen in dit basale interieur, dat mij aan een gevangeniscel doet denken. De kaart is geborduurd op het kussen met menselijk haar, verwerkt in de draad van een vervormde kleerhanger aan de kapstok en gedrukt op de tas die ernaast hangt. Op het nachtkastje ligt een kartonnen wegwerp dienblad waarop vetvlekken met pen zijn omlijnd, waardoor er een soort van landkaart is ontstaan. In de zaal zelf staat het werk 'Inside out' (2019), tevens de titel van de tentoonstelling. Dit is weer zo'n prachtige wereldbol, dit keer van beton en hars, bestaande uit vormen die aan hersenkwabben of ingewanden doen denken. Ondanks de harde materialen ziet het werk er 'zacht' en aanraakbaar uit.

Beet in de hand
Mona Hatoum maakt ook tekeningen, waarbij ze onder meer afgedankte wegwerpbordjes van fastfood of iets dergelijks als ondergrond gebruikt. Ze omlijnt de vetvlekken op de bordjes met gepigmenteerde inkt, waarbij ze zich laat leiden door toeval, net zoals bij het dienblad uit 'Interior Landscape'. Het resultaat lijkt vaak op landkaarten of wolken, zoals in 'Mapping (3)' uit 2012. Het alledaagse krijgt een nieuwe betekenis, zoals in veel van Hatoums werken. In een volgende zaal ligt de sculptuur '+ and –' (1994-2004), één van de mooiste werken uit de tentoonstelling naar mijn mening, waarbij een metalen arm aan de ene kant van het midden lijnen in een cirkelvormige zandbak trekt en aan de andere kant het oppervlak juist weer glad strijkt. Deze beweging symboliseert schepping en vernietiging. Zelf zie ik er een soort Nul-groep sculptuur in, waarin met basale vormen als cirkels en lijnen wordt gewerkt en het handschrift van de kunstenaar zoveel mogelijk is uitgewist. Zeer waarschijnlijk heeft Mona Hatoum het werk niet opzettelijk zo gemaakt, maar is het zo ontstaan.

In de laatste zaal bevinden zich een aantal interessante werken. Er staat een rolstoel van keihard roestvrij staal met messen als handgrepen, 'Untitled (weelchair)', 1998-2018. Ook hier weer het spelen met dubbele betekenissen. Een zorgobject dat zich als het ware tegen de patiënt keert. Hatoum: "Ik verken graag tegenstrijdige gevoelens die je vaak in bepaalde situaties kunt ervaren. In dit geval is het bijten in de hand die je voedt." Zij borduurt door op het thema zorg in 'Still life (medical cabinet) IV' (2024). Dit is een soort van medicijnkast met een glazen deur, waarin vormen liggen die er bij nadere beschouwing uitzien als handgranaten, maar gemaakt zijn van gekleurd handgeblazen glas. Alsof het aantrekkelijk gevormde glazen sierobjecten zijn. Het dodelijke wordt verleidelijk gemaakt, bijna erotisch. Hetzelfde principe zie je ook in 'Cells (tower)' (2023), een wandkast van draadgaas zoals gebruikt in kooien. Er zitten vijf planken in met organische vormen, geblazen in bloedrood glas. Het voelt alsof je in een onderdrukkende gevangenis naar denkbeeldige overblijfselen van leven kijkt.

Het web
Ik was nog niet klaar met deze tentoonstelling, want in het centrum van Amersfoort heeft de kunstenares een installatie gemaakt in de Elleboogkerk. Deze is na de verwoestende brand in 2007 weer helemaal gerestaureerd, dit keer met stalen spanten met de uitstraling van hout, dat is brandveiliger! Het is nu een tentoonstellingsruimte voor moderne kunst. De installatie 'Web' (2025) bestaat uit een groot hangend netwerk van glazen bollen dat door de draden waarmee alles is verbonden de uitstraling van een soort spinnenweb heeft gekregen. Ook hier weer de dubbele betekenis, het web kan opgesloten zijn symboliseren, maar ook een gevoel van thuis, van veiligheid. Het werk vult bijna de gehele ruimte van deze voormalige kerk en dat is dus groots. Een medewerker vertelt dat Mona Hatoum zelf de gehele week aanwezig was tijdens het inrichten en dat alles precies zo moest hangen als zij voor ogen had. Deze werkwijze past bij wat ik ervoer aan de beelden in Kunsthal KadE: ze zijn allemaal met precisie en aandacht, en respect voor het materiaal gemaakt. De ideeën, gevoelens en thematiek achter het werk zijn belangrijk, maar Hatoum maakt door haar precieze manier van doordenken en (af)werken ook ruimte voor schoonheid en poëzie en dat geeft haar werk een duidelijke meerwaarde.

De tentoonstelling 'Inside Out' was van 1 februari t/m 4 mei 2025 te zien in Kunsthal KAdE in Amersfoort. Website: www.kunsthalkade.nl.