Emile Claus: schilder ten voeten uit

De titel 'Prins van het Luminisme' is geïnspireerd op een publicatie van Alice Sauton uit 1946: 'Un prince du luminisme, Emile Claus 1849-1924'. Deze Belgische schilder, die subliem het licht kon verbeelden in zijn werken, stond ook wel bekend als 'Meester van Astene' en de 'Zonneschilder'.

Door Joke M. Nieuwenhuis Schrama

Het museum van Deinze en de Leiestreek (België), ook wel 'Mudel' genoemd, presenteert sinds Claus' geboortedag 27 september de expositie 'Prins van het Luminisme' met honderdvijfentwintig van zijn werken. Verder zijn er talloze objecten en archiefstukken uit de wereld van Claus te zien, inclusief zijn schilderspalet, alles verdeeld over de diverse lichte zalen van het museum.

De Leie
Ik bezoek het museum per spoor. In de trein via Antwerpen naar Deinze is halverwege De Pinte en Deinze de Leie al in de verte te zien, de rivier die Claus zoveel inspiratie heeft gegeven. Aan de oevers ervan heeft hij het grootste gedeelte van zijn leven gewoond en gewerkt. De rivier was voor de kunstenaar een soort muze. De lucht erboven, de zon en het reflecterende water in alle jaargetijden. Daarnaast heeft de kunstenaar ook in Antwerpen en Gent gewerkt en reizen gemaakt naar Frankrijk, Spanje, Italië, Noord Afrika en de Verenigde Staten. Tijdens WO I week Claus noodgedwongen uit naar Londen, waar hij ook heeft geschilderd.

Luminisme
Het luminisme is een stroming in de kunsten, die ontstond vanuit het (post)impressionisme en verwantschap vertoont met het pointillisme. Naar verluidt ontstond zij in Nederland in de provincie Zeeland, waar het licht anders is dan in de rest van de lage landen. Dit is niet ondenkbaar, want deze provincie heeft de meeste zonuren en als enige haar stranden op het zuiden, westen en noorden met in totaal zo'n 650 km aan kustlijn. Min of meer een lagune, te vergelijken met Venetië, waar dezelfde elementen samenkomen en dat ook menig kunstenaar heeft gefascineerd, waaronder Claus. In Domburg ontstond een luministische beweging, want het licht zou er meer helder zijn, atmosferisch of blonder. Dit werd ontdekt door een groep bevriende kunstenaars aan het begin van de vorige eeuw, die zich daar ook vestigden.

Kring Vie et Lumière
Terug naar Emile Claus die in 1904 samen met de schilders uit Latem - de latere Vlaamse expressionisten – de kring 'Vie et Lumière' oprichtte. Men beschouwt Claus en de Latemse schilders als de leiders van het Belgisch luminisme. James Ensor (1860-1949) meende: 'Claus is een geniale kerel die de zon op flessen trok'. Ensor bleek overigens geen actief lid binnen deze kring, maar noemde Claus wel de 'grosse-caissier' (grote trom) van het luminisme.

De oude tuinman
Samenstellers van deze tentoonstelling zijn Johan de Smet (Claus expert) en Wim Lammertijn, tevens conservator bij het Mudel. Lammertijn leidde mij rond door de expositie en gaf toelichting bij de highlights uit Claus' werken. Enkele werken van Claus had ik al eerder gezien, zoals 'De oude tuinman' in Luik en 'De ijsvogels' in Gent. 'De oude tuinman' (214 x 138 cm) schilderde Claus tussen 1886 en 1887. Het is een aandoenlijk portret van de tuinman die op 'Villa Zonneschijn', het huis annex atelier van Claus, werkte. Claus moet een fotografisch geheugen hebben gehad. Het lijkt wel een snapshot van de man, die het huis van de kunstenaar en zijn vrouw binnengaat. De zon in zijn rug lijkt zelfs door het voorschoot van de man heen te schijnen. De forse blote voeten van de tuinman zijn net van de klompen ontdaan, die netjes naast elkaar staan te wachten. Waarschijnlijk komt de man wat drinken in het huis, met een opgepotte tuinplant onder zijn arm. Zo heeft Claus hem vereeuwigd, met een beetje krommende rug, zijn werkhemd open vanwege de warmte en de felle zon op zijn grijzende haren, de hitte slaat van de man af.

Zijde
Een ander portret ten voeten uit is dat van Claus' echtgenote Charlotte Du Faux uit 1886. Het is een veel kleiner (44,5 x 21,8 cm), maar fijn geschilderd werk. Vooral haar trouwjapon met sleep waarin zij poseert, is formidabel uitgewerkt. De japon is gemaakt van een ecru-kleurige (beige) zacht glanzende stof, geweven uit de luxe zijden garens die omstreeks die tijd in Deinze werden geproduceerd. Het Mudel beheert een collectie met restanten van deze zijde-industrie, interessant!

Karikaturaal
Bij het grotere werk (275 x 200 cm) 'Hanengevecht in Vlaanderen' uit 1882, moest ik even puzzelen hoe het tafereel in elkaar steekt, het is meer een karikatuur van een wreed volksvermaak. Een dertigtal mannen en enkele kinderen kijken naar, oftewel zijn aanwezig bij een gevecht tussen twee hanen, waarvan er al één ligt te zieltogen. Of de situering helemaal klopt, betwijfel ik. De kleine arena moet een zeer nauwe steile tribune hebben, waarop de mannen zitten of staan. De mannen op de achterste rij kunnen onmogelijk de hanen zien. Er tussendoor loopt evengoed wel een waardin met een vol dienblad pinten Lambiek of ander schuimloos bier. Dit tafereel deed me een beetje denken aan het werk van de Amerikaanse kunstenaar Norman Rockwell (1894-1978). Claus heeft de Verenigde Staten bezocht in 1907, maar toen was Rockwell nog niet actief.

Suikerbieten of voederbieten
Het weidse werk 'Bietenoogst' (320 x 480 cm) bleek niet interessant te zijn voor een (museale) aankoop, en niet in de laatste plaats vanwege het uitzonderlijke formaat. Het werk is tussen 1892 en 1897 wel tentoongesteld geweest op prestigieuze salons in Brussel en Antwerpen, en ook in München en Parijs. Uiteindelijk is het in het Mudel terecht gekomen, door een schenking van zijn weduwe Charlotte du Faux aan de stad Deinze in 1942. Dit was de aanleiding om ook in dat jaar het Stedelijk Museum van Deinze op te richten. In 1981 verhuisde het museum naar de huidige locatie, nu dan kortweg het Mudel. Na 'Het Lam Gods' in Gent (gebroeders van Eyck ca. 1432) behoort dit schilderij van Claus bij de belangrijkste werken van de Belgische schilderkunst. Claus zou er meerdere jaren aan hebben gewerkt, na de oogst van de bieten die, naar we aan kunnen nemen, meestal in de late herfst plaatsvindt. De figuranten op het tafereel waren bekenden van Claus, uit een boerenfamilie. Het werk is adembenemend groot en Claus moet destijds een koude dag hebben uitgekozen om het tafereel vast te leggen. De enige boerin staat te blazen op haar handen en van de boeren draagt er al één zijn pet met de kleppen over zijn oren getrokken.

Atmosferisch licht
Een van mijn favorieten is een werk uit 1892, getiteld 'Overstroming (bomen langs de Leie)'. Een natuurstudie die veel kleiner is (48 x 95 cm), maar zo fijn en zo verstild. Land, lucht en water gaan naadloos in elkaar over in een atmosferisch licht. Het was een terugkerend gegeven dat de Leie buiten haar oevers trad, de natuurlijke dynamiek van een rivier. Ook Claus' winterlandschappen hebben een voelbare verstilling. Soms kun je aan de vorm van de oevers zien, waar de kunstenaar moet hebben gestaan om een compositie te maken in de kou. Dit geeft een bepaald gevoel van weemoedigheid, maar niet om er treurig van te worden.

Snor
Fragment, vertaald uit het Frans uit de biografie uit 1894 van Emile Claus door Edmond-Louis de Taeye, uit zijn boek 'Les Artistes Belges Contemporains'; (…) Puntbaard en hangsnor. Dit hele gelaat met duidelijk geprononceerde trekken straalt scherpzinnigheid, openhartigheid en eerlijkheid uit. In feite bezit Claus de traditionele guitigheid van de Vlaming, verlevendigd met de intense subtiliteit van de Fransman. Gedempte stem en sterk Vlaams accent. Pittoreske taal doorspekt met typische trouvailles(...) Op de tentoonstelling zijn ook diverse foto's te zien van Claus, in gezelschap of alleen. Wat mij daarbij opvalt is die snor, een ruige knevel van jewelste, en niet echt gesoigneerd, maar naar alle kanten uitgegroeid.

Emile Claus, Prins van het Luminisme, t/m 26 januari 2025, Mudel Museum, Lucien Matthyslaan 3/5, Deinze, België. Website: www.museumdeinze.be. Zie ook deze video.

Bij de tentoonstelling is een gelijknamige catalogus verschenen met veel wetenswaardigheden over deze Belgische meester, samengesteld door Johan de Smet: ISBN 9789464941494.