Blikvangers!

Hilma af Klint en Wassily Kandinsky, 'Dromen van de toekomst', K20 Stiftung Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf.

Deze tentoonstelling, gewijd aan Hilma af Klint en Wassily Kandinsky, is uniek door de betrokkenheid van deze twee kunstenaars. Hun werken zijn zelden samen getoond en dan nog alleen in groepstentoonstellingen. De individuele ontwikkeling van beiden in de abstractie, maar ook de overeenkomsten tussen hen, worden erin belicht.

Door Joke M. Nieuwenhuis Schrama

In K20 worden in totaal honderdtwintig werken, waaronder olieverfschilderijen, aquarellen, gouaches en tekeningen, naast elkaar getoond in een symbiotische voorstelling. Uitgangspunt is de abstractie, waaraan beide kunstenaars hun bijdrage hebben geleverd binnen de westerse schilderkunst. De kunstenaars hebben ieder een klassieke kunstopleiding genoten en waren allebei thuis in de Duitse taal. Zij hebben elkaar nooit ontmoet, maar mogelijk wel elkaars werk kunnen zien bij plaatselijke exposities.

Van Den Haag naar Düsseldorf
De inmiddels afgelopen tentoonstelling in Kunstmuseum Den Haag, 'Hilma af Klint & Piet Mondriaan: Levensvormen', had een min of meer vergelijkbare opzet. Voor degenen die het hebben gemist, kan deze tentoonstelling in Düsseldorf een aardig alternatief zijn. In Den Haag werden andere werken getoond, maar de serie 'De Tien Grootste' van Hilma af Klint, die in Den Haag was te zien, is ook hier te bekijken. Het werk van Mondriaan (1872-1944) en Kandinsky (1866-1944) kan niet met elkaar worden vergeleken, maar zij zijn beide - in tegenstelling tot Hilma af Klint – allang iconen van de internationale moderne kunst.

Leven en werk
Aan het begin van deze thematische duotentoonstelling zijn de tijdlijnen van beide kunstenaars te lezen. In 1882 schreef Hilma af Klint zich in bij de Academie voor Schone Kunsten van Stockholm, waar zij vijf jaar studeerde. Vrouwen werden daar na 1864 al toegelaten, wat niet wilde zeggen dat er ook al gelijkheid bestond. Toch maakte Hilma af Klint naam als landschaps- en portretschilder en kon zij zelfs (ongebruikelijk voor die tijd) als zelfstandige vrouw van haar kunst leven. In 1910 werd zij lid en secretaris van de Vereniging van Zweedse Vrouwelijke Kunstenaars en later richtte zij 'De Fem' op een groep van vijf vrouwelijke, meer spiritueel ingestelde kunstenaars. Over haar leven is in 2022 een film gemaakt, zie hier de trailer.

De kunst en kunde van Kandinsky, alsmede zijn verdere verdiensten, zijn in de afgelopen honderd jaar veel meer bekend geworden. Hij was onder andere medeoprichter van de kunstenaarsgroep 'Der Blaue Reiter' en gaf onderricht aan het 'Bauhaus'. Dat zijn de namen van verenigingen en instituten die allang zijn opgeheven, maar nog steeds van invloed zijn. Over Kandinsky is onder meer een documentaire gemaakt in de serie 'The great painters of the world', te zien op Netflix.

Schilderijen voor de toekomst
Dat het oeuvre van Hilma af Klint (1862-1944) lang onderbelicht is geweest, heeft zijzelf bewerkstelligd. Zij bepaalde immers dat haar werken niet eerder dan twintig jaar na haar dood geëxposeerd mochten worden. Zij meende dat dan – omstreeks halverwege de zestiger jaren – haar werken beter begrepen zouden worden. Zowel Kandinsky als Mondriaan maakten toen al furore en voor Hilma af Klint werd het nog veel later dan de zestiger jaren, want haar werk werd pas rond 1986 in Zweden getoond en kreeg internationale erkenning in 2018/19 door een tentoonstelling in het Guggenheim Museum in New York, onder de titel: 'Hilma af Klint - Paintings for the future'. Hoe zou haar bekendheid zich hebben ontwikkeld als zij die restrictie niet in haar laatste wil had opgenomen? Voor vrouwen in de kunst was het sowieso moeilijk om internationale bekendheid te krijgen, zeker tijdens Hilma af Klints productieve tijd, en dat ondanks het feit dat zij een financieel onafhankelijke vrouw was.

Inhaalslag
In deze tentoonstelling worden beide kunstenaars evenredig (en harmonisch) geëerd, al zal de waardering voor elke bezoeker individueel zijn. Een Kandinskyfan zal zonder meer de werken van hem laten prevaleren, wat ook al gebeurde bij de voornoemde duotentoonstelling in Den Haag. Dit lijkt mij verder geen probleem, maar de waardering voor het oeuvre van Hilma af Klint is nu hopelijk nu ook weer een stuk verder toegenomen, dat heeft zij zonder meer verdiend, al is het dan postuum. Er is een soort hiaat ontstaan in haar befaamdheid, nadat zij had besloten haar werken te laten rusten tot twintig jaar na haar dood. Kandinsky overleed in hetzelfde jaar als Hilma af Klint, zo ook Mondriaan, maar hun namen en werken bleven voortbestaan, onder groeiende belangstelling. Ook nu nog worden tentoonstellingen rondom hun werken georganiseerd en worden ze hier en daar nog verworven door musea en particulieren. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid hadden zij het voordeel een mannelijk kunstenaar te zijn.

De tien grootste
Hoogtepunt van deze expositie is de meest bekende serie van Hilma af Klint: 'De tien grootste' uit 1907, met haar uitbeeldingen van: Kindertijd, Jeugd, Volwassenheid en Ouderdom. Noem de werken indringend, ongrijpbaar of geestverruimend, alle tien met afmetingen van gemiddeld zo'n 320 x 235 cm. Van Kandinsky zijn evengoed blikvangers te bekijken, te leen uit diverse Europese musea en voor een groot deel ook afkomstig uit de collectie van K20. Aan het eind van het parcours is een hoek ingericht voor het bekijken van VR- (Virtual Reality)-kunst door een bril die op een heel wonderlijke manier de werken van Kandinsky en Hilma af Klint samenbrengt in een dromerige wereld. Hoe zouden zij dat zelf hebben gevonden?

Een bezoek aan dit museum is goed te doen in één dag. Vanaf Düsseldorf Hauptbahnhof is het, gedeeltelijk door de Altstadt, een dik kwartier lopen naar de Grabbeplatz. Blijf niet steken op de Königsallee, doe dat eventueel op de terugweg. Bij de tentoonstelling is de volgende catalogus uitgegeven: ISBN 9783103976465, Hilma af Klint und Wassily Kandinsky, träumen von der Zukunft (Duits).

Hilma af Klint en Wassily Kandinsky, 'Dromen van de toekomst', t/m 11 augustus 2024, K20 Stiftung Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen Düsseldorf, Grabbeplatz 5, Düsseldorf. Website: www.kunstsammlung.de/K20.