Ai Weiwei, kunstenaar-activist in Oost en West
Een terugblik

De wereldberoemde Chinese kunstenaar Ai Weiwei werd in de Rotterdamse Kunsthal geëerd met een groots opgezette tentoonstelling. Alle fases van zijn veertigjarige kunstenaarschap kwamen aan bod, onder de toepasselijke titel 'In search of humanity'.

Door Peter van Dijk

Ai Weiwei is een gedreven actievoerder voor vrijheid en waardigheid. Om die reden werd hij verbannen en geboycot door de communistische regering van China. Zo maakte hij op het beroemde Tiananmenplein een foto van zichzelf, met opgestoken middelvinger naar de poort op het plein, waarboven een grote foto van Mao hangt. 'Provocatie is mijn enige wapen in de strijd', schreef hij in zijn autobiografie '1000 jaar vreugde en verdriet'. De opgestoken middelvinger naar autoriteiten is zijn handelsmerk geworden. Sinds zijn verbanning in 2015 woont hij afwisselend in Berlijn, Lissabon en Cambridge.

Activistische kunstenaars die misstanden aan de kaak willen stellen, waren en zijn er genoeg. Jean-Michel Basquiat, Fernando Botero, Marlene Dumas, Jan Fabre, Keith Haring, Anselm Kiefer zijn de bekendste, maar Ai Weiwei is wel de meest gedrevene en consequente. Hij gebruikt allerlei kunstvormen en materialen, in video's, films, blogs, schilderijen, wandtekeningen, foto's, beelden, installaties, constructies, meubels, papier, hout, zonnebloempitten, marmer, fietsen, afval, puin. Zijn grootste bekommernissen betreffen onderdrukking, corruptie en willekeur van machthebbers, vernietiging van tradities en oude culturen, commercie in het algemeen en massaproductie van waardeloze spullen in het bijzonder. In die zin verwoordt de titel van de tentoonstelling 'In search of humanity' zijn missie voortreffelijk.

Gedrang
De tentoonstelling illustreert ook de breedte van Ai Weiwei's commentaar en kritiek uitmuntend, maar je moet wel moeite doen om de ingang van de expositie te vinden, om het gedrang te verdragen, je door veel te smalle en te kleine zalen te wurmen, de warmte te ondergaan, trappen af te lopen en weer op te gaan, in rijen te wachten en je niet op te winden over de soms slechte verlichting. Lukt dat dan beleef je een paar mooie uren met het vlijmscherpe kritische werk van een moedig mens.

De tentoonstelling begint met de allereerste werken van Ai Weiwei, een schep met bont bekleed, een zwarte schoen met twee neuzen, aan iedere kant één (one-man-shoe), een eerste hulpkoffertje met een hamer en sikkel en een paraplu, een viool verpakt in een paar wandelschoenen, een regenjas met een condoom aan een knoop. Grappige en verrassende vondsten. Ai Weiwei woonde vanaf 1981 tot 1993 in New York, zat er op de kunstacademie en raakte geïnspireerd door de absurdistische kunst van de dadaïsten. Vooral door Marcel Duchamp, die een fietswiel of een flessenrek een nieuwe betekenis gaf.

Conceptuele kunst kan pas goed begrepen worden als je heel veel weet van de kunstenaar en zijn werk, of als je de verklarende bordjes vlijtig leest (een flinke klus in de drukte). De schep met bont verwijst naar zijn vader, Ai Qing, een gevierd dichter, die samen met zijn zoon naar een heropvoedingskamp verbannen werd tijdens de Culturele revolutie en zware handenarbeid moest verrichten. Zijn taak werd de latrines van het kamp schoonhouden. De kleur bruin van het bont staat voor stront en de schep voor het soort arbeid. De schoen met de twee neuzen prijst het vakmanschap van de leerbewerker en kritiseert met zijn glimmende perfectie de goedkope Chinese massaproducten. Een condoom wordt in een aantal talen 'regenjasje' genoemd. De verbeelding van een woordspeling dus. De viool in de schoen suggereert de verbinding tussen hoge en lage kunst.

Ai Weiwei's kunst confronteert de kijker voortdurend met de vraag 'Is dit kunst? Wat is kunst?' Is een klassieke Chinese urn met het opgeschilderde logo van Coca Cola nog steeds kunst? En blijft een antieke vaas na het laten stukvallen ook nog kunst? Is een verzaagde tafel uit de Qing-dynastie met twee poten tegen de muur en twee op de grond nog wel een tafel of is het kunst?

Twijfel zaaien
Twijfel zaaien is Ai Weiwei's missie. De realiteit is niet altijd dat wat je ziet en wat je ziet is niet altijd de realiteit, zeker niet in het communistische China, waar leugen en propaganda regeert. Na zijn lange Amerikaanse periode keerde Ai Weiwei terug naar China, om zijn zieke vader te helpen. Hij gebruikte de kunstvormen die hij in New York had opgestoken om de Chinese autoriteiten te bestoken. Verder publiceerde hij kunstboeken met verboden kunst. En samen met de makers van die verboden kunst maakte hij de tentoonstelling 'Fuck Off' voor de contra-biënnale in Sjanghai. Ai Weiwei was zeer actief op Chinese sociale media en hield een blog vol kritiek op de autoriteiten bij.

Fietsen
In 2003 begon Ai Weiwei met het maken van kunst van fietsen. Een hommage aan zijn grote voorbeeld Marcel Duchamp, die een fietswiel op een kruk had gezet. Maar de fiets is ook een karakteristiek ingrediënt van China, net zoals van Nederland. Toen ik in 1979 China bezocht, was de fiets het enige vervoermiddel. In de ochtendspits zag je op de Boulevard van de Hemelse Vrede eindeloze stromen fietsers, nergens reed een brommer of scooter, wel soms een partijauto. Agenten regelden het dichte verkeer van fietsers en vrachtfietsen, overal waren overvolle openlucht fietsenstallingen. Chinese mannen fietsten vaak in donkere Maopakken, de vrouwen droegen grijze broeken en truien. Nooit een rok. Iedereen was door Mao in een uniforme mal geperst. Het was het jaar waarin de kledingvoorschriften van de staat losgelaten werden, maar de mensen nog niet wisten hoe het wel moest of mocht.

Ai Weiwei maakt kunstwerken van het verdwenen Chinese fietsenmerk Forever. Hij verzaagt en 'herlast' hen zodanig aan elkaar dat ze vervolgens in een cirkel lijken te draaien. Dit is een metafoor voor de Chinese bevolking, fietsen zonder eigen stuur, pedalen en kettingen, ze komen als individu in ieder geval niet vooruit. Zijn voortdurende pesterijen en kritische optreden vielen slecht bij de Chinese machthebbers. In 2011 werd hij, onder het mom van belastingontduiking, vijfentachtig dagen gevangen gezet. Hoe verstikkend de dagelijkse routine van het gevangenisleven en de eindeloze bewaking tot op de wc-pot was, valt op de tentoonstelling in Rotterdam mee te beleven in levensgrote kijkdozen. Tijdens zijn verblijf in China van 1993 tot 2015 herontdekte Ai Weiwei de Chinese kunst. Hij struinde vlooienmarkten en antiekzaken af en kocht oude gebruiksvoorwerpen uit bewondering voor de knappe ambachtelijkheid van de scheppers.

Nieuw leven
Deze opgekochte voorwerpen krijgen een nieuw leven, doordat hij oude stenen in mooie kistjes verpakt, gruis van aardewerk in glanzende potten doet en brokstukken van beelden van Boeddha's voeten op rijen sokkels zet. Tegelijk behelst zijn herschepping kritiek op de achteloze wijze waarop dictatoriale regimes omspringen met het verleden, om vooral hun eigen stempel op heden en toekomst proberen te zetten. Herschepping hoeft niet alleen 'goed bedacht' te zijn, het kan ook tot mooie esthetische kunst leiden. Een goed voorbeeld is de 'Waterklok'. Tijdens de Tweede Opiumoorlog (1856-1860) werd het Oude Zomerpaleis nabij Beijing geplunderd en verwoest door Franse en Britse soldaten. Ze namen de twaalf grote koppen uit de dierenriem, die rond een fontein stonden, mee als buit. Enkele van die koppen zijn nog altijd spoorloos, tot groot verdriet van de Chinezen. Sommige bevinden zich in privé-bezit. Zeven zijn er in Chinese musea te zien.

Ai Weiwei heeft zijn eigen herinterpretatie van de dierenkoppen gemaakt. In een aparte zaal (weer heel druk) leverde dat rond een nagemaakte boomstam een kleurrijk schouwspel op. Aan de muren hingen felle grote tekeningen van een herkenbare ram (op de achtergrond een westerse kerktoren), een soort van draak (achtergrond een amfitheater), maar ook Ai Weiwei's eigen bedachte beesten, zoals een soort hond (in de tuin van het Witte Huis) en een varkensachtige vierpoter voor de Eiffeltoren. Op bijzettafeltjes in een cirkel rond de boom stonden twaalf gouden beestenkoppen te schitteren, realistische of ontsproten uit Ai Weiwei's fantasie. Een melange van Europese en Chinese kunststijlen, kopieën en echt, bestaand en bedacht, geroofd en authentiek. Een grimmige en mooie aanklacht tegen roofkunst.

Actievoerder
Ai Weiwei is in zijn rol als kunstenaar ook een begaafde en volhardende actievoerder. In de vroege middag van 12 mei 2008 werd de bevolking in het zuidwesten van China getroffen door een verwoestende aardbeving met een kracht van 7.9 op de schaal van Richter. In de provincie Sichuan verdwenen volledige dorpen van de kaart. Ongeveer 90.000 mensen vonden de dood en bijna zes miljoen raakten dakloos. Ai Weiwei bezocht het rampgebied, deed onderzoek en maakte video-interviews met de slachtoffers. Meer dan 5000 kinderen werden er geteld onder de slachtoffers. Al gauw bleek dat corruptie en grove nalatigheid een rol hebben gespeeld bij het instorten van 153 schoolgebouwen. Ai Weiwei publiceerde de namen van alle gestorven kinderen op zijn blog.

De kunstenaar wil de herinnering aan de dood van deze schoolkinderen door de schandalige corruptie levend houden en bevestigde daarom ongeveer duizend gevonden zwart-witte rugtassen, die uiteraard in het communistische China allemaal hetzelfde zijn, met neon-groene banden aan elkaar. Zo ontstond een monsterlijke slang van vele meters lang, die aan het plafond van een museumzaal hing. De namen van de gestorven kinderen hingen op prints aan de muur. Op videoschermen waren de reportages met verhalen en aanklachten van de dakloze bewoners te zien. Ai Weiwei en zijn helpers werden tijdens hun onderzoek voortdurend tegengewerkt of gearresteerd door politie en geheime agenten. De kunstenaar werd ook afgesloten van het Chinese internet.

Maar Ai Weiwei is niet voor één gat te vangen. In een korte documentaire, 'De kunst van het tegengeluid', is te zien hoe Ai Weiwei samen met de journalist Jacob Appelbaum kopieën van geheime documenten van klokkenluider Edward Snowden in panda-beren verstopt. De beren werden naar zoveel mogelijk locaties gestuurd. Dit project heet 'Van Panda naar Panda' en vindt navolging als methode voor veilige verspreiding. In juli 2015 gaven de Chinese autoriteiten, onder druk van buitenlandse regeringen Ai Weiwei zijn paspoort terug. Hij was vrij om te reizen en vertrok onmiddellijk. Hij vestigde zich in Berlijn en belandde meteen in de vluchtelingencrisis.

Actievoerder in Europa
Ook in het westen blijft Ai Weiwei een kritische kunstenaar en dwarsligger. Een goede actievoerder wil zelf de ellende constateren en hij bezocht in december 2015 het vluchtelingenkamp Moria op Lesbos. Hij zag hoe overvolle boten vol baby's, jonge, oude en zieke mensen aankwamen. Hij hoorde de verhalen over drenkelingen en besloot een atelier op het Griekse eiland te openen. Hij ging onderzoek doen, kunstwerken en films maken. Het resultaat: onder meer schitterende wandtekeningen van stromen mensen met hun bagage, overvallers met messen, militaire trucks met hulpgoederen, reeksen tentjes voor prikkeldraad, dreigende golven die op volgeladen vlotten afrollen. Een zuil van blauwe Chinese potten van porselein, vol taferelen met de ellende die de vluchtelingen meemaken, oorlog, kampen, woeste golven in de stijl van traditioneel Chinees aardewerk. Ai Weiwei weet heden en verleden aan elkaar te binden. Hij maakte een lange filmdocumentaire, 'Human flow', in veertig vluchtelingenkampen in 23 landen en interviewde 600 mensen (tegen betaling te zien op You Tube).

Van zwemvesten drapeerde hij een lotusbloem rond een kristallen bol, oftewel na oorlogsgeweld en ontberingen op zee rest een onzekere kijk op de toekomst. Voor zijn werk 'Laudromat' verzamelde hij de kleding die 14.000 vluchtelingen moesten achterlaten in 2016 in Idomeni (Griekenland), hij liet de kleding wassen, strijken en repareren en presenteerde het in een museum als 'Wasserette'. Ai Weiwei werkt graag met legoblokjes. Op een tableau laat hij, als een abstract schilderij, de vaarroute zien van het reddingsschip Sea-watch 3. Dat had in juni 2019 53 vluchtelingen voor de kust van Libië opgevist, maar dobberde vervolgens twee weken lang rond, omdat Italië het weigerde in een haven te laten aanmeren. Een ander groot en kleurig legotableau toont het aangespoelde lijk van een vluchteling.

Een aangrijpende tentoonstelling van een relevante kunstenaar, die zijn zoektocht naar humaniteit ook in het Westen voortzet.

Ai Weiwei, In search of humanit was te zien van 30 september 2023 t/m 3 maart 2024 in de Kunsthal, Rotterdam.

Peter van Dijk is journalist.