Sol LeWitt, het idee als kunst

Een tentoonstelling in het Joods Historisch Museum in Amsterdam, die een aantal van Sol LeWitt's muurschilderingen laat zien, naast ander werk dat getuigt van zijn Joodse achtergrond en zijn speciale band met Nederland.

Door Joke M. Nieuwenhuis Schrama

Samensteller van deze expositie is Judith Hoekstra, conservator moderne en hedendaagse kunst van het Joods Museum Amsterdam. Zij werd geïnspireerd door de tentoonstelling 'Sol LeWitt, wall drawings, works on paper, structures', met werk uit zijn periode 1968 tot 2002, die in 2022 te zien was in het Joods museum van België, in Brussel. In samenwerking met het Brusselse museum is voor de tentoonstelling in Amsterdam weer een selectie gemaakt uit zijn oeuvre en thematisch ingedeeld.

Conceptuele kunst
Sol LeWitt (VS, 1928-2007) kreeg bekendheid in de jaren zestig met zijn ingewikkelde, minimalistische muurtekeningen en grootschalige geometrische sculpturen. Zelf noemde hij ze 'structures', die hij maakte van hout, metaal en plastic. 'Het idee, zelfs als het niet wordt uitgevoerd is net zoveel kunst als een tot stand gebracht werk', schreef LeWitt. Ook hoeft een kunstwerk volgens hem niet door de kunstenaar zelf gemaakt te worden. Hij was daarmee de grondlegger van de conceptuele kunst. Zijn hele werkzame leven ging de kunstenaar uit van deze principes.

#801 Spiral
Bij de kunstenaar, beeldhouwer en architect LeWitt denk ik aan zijn imposante muurschildering in de cupola van het Bonnefantenmuseum Maastricht 'walldrawing # 801 Spiral' (1996). Ze werd uitgevoerd in 2011 en LeWitt was toen al overleden. Enkele keren heb ik deze mural bekeken, om er steeds lichtelijk verdwaasd weer uit te stappen. Het museum heeft overigens meerdere, vooral latere werken van LeWitt in bezit. Chris Teerink maakte er een documentaire over, waarvan hier de trailer: www.youtube.com/SollLeWitt.

Voor LeWitt was het geen moeite om de uitvoering van zijn concepten aan anderen over te laten. Hij zat er als het ware niet in gevangen, zoals zijn quote luidt: 'You shouldn't be a prisoner of your own ideas'. Dit is min of meer vergelijkbaar met het werk van een architect. Die helpt ook niet mee met het metselen, timmeren of de aanleg van gas- en waterleiding ten behoeve van zijn of haar ontwerp.

Supervisors en assistenten
De uitvoering van zijn ontwerp, idee of concept liet LeWitt dus over aan 'supervisors' of 'assistants'. Zij reisden de wereld rond om de muurschilderingen uit te werken in samenwerking met kunstacademiestudenten. Bekende vaste supervisors van LeWitt zijn onder meer Willem Wolff, Piet Dirkx, Fransje Killaars, Marien Schouten, Wim Starkenburg, Roy Villevoye, Susanna Singer, Asmir Ademagic en Petra de Jong. Om supervisor te worden is het noodzakelijk om eerst zelf twee jaar onder andere (geschoolde) supervisors te werken. De uitvoering van een muurschildering van LeWitt is een collectief gebeuren.

Het klinkt als eenvoudig werk, maar een gebrek aan kennis, vaardigheden, precisie en (last but not least) respect voor het concept van 'Sol' zou onherroepelijk tot fouten kunnen leiden. Je bent als supervisor als het ware het verlengstuk van de kunstenaar. De drawings moeten worden uitgevoerd volgens LeWitt's beschrijvingen, bijvoorbeeld over het uitzetten van de lijnen en het mengen van de verf. Voor de grote wall drawings in het Joods Historisch Museum zijn zestien kunstacademiestudenten van de Hoge School Utrecht aangetrokken, zoals Wall drawing #391 die is uitgevoerd door Mick Broer en Joris van de Sande, # 780 door Jacco Kamp en Yelmo Kooij en #852-853 door Julia Kuipers. Zie deze video: www.youtube.com/spiral#801.

Band met Nederland
De kunstenaar had een bijzondere band met Nederland, veel van zijn ontwerpen bevinden zich in verschillende musea in ons land. Hij bezocht Nederland voor het eerst in 1967 om er samen met zijn galeriehouder Konrad Fischer een bezoek te brengen aan de staalbewerkingsfabriek Nebato in Eindhoven. Met de voorman Dick van der Net bouwde LeWitt een vertrouwensband op. Jarenlang produceerde Nebato de door LeWitt ontworpen aluminium structures. Tijdens dit bezoek werd hij ook voorgesteld aan het collectioneursechtpaar Martin en Mia Visser, die werk van hem aankochten. Zo kwam LeWitt successievelijk in het circuit van Nederlandse kunstenaars, architecten, kunstliefhebbers, museumdirecteuren, etc.

Belijdend niet-gelovige
Ofschoon LeWitt niet praktiserend Joods was, komen in zijn ontwerpen en concepten wel herkenbare joodse tekens en symbolen voor, maar dat gegeven is relatief onbekend. Toen hij na zijn verblijf in Italië terugkeerde naar de USA, heeft hij zijn in Italië geboren dochters wel op een joodse school ingeschreven. Ook heeft hij onder meer de synagoge in Chester Connecticut ontworpen en in Münster Duitsland het gedenkteken Black Form (Dedicated to the Missing Jews). Volgens LeWitt's vrouw Carol was hij 'a very, very observant nonbeliever'. LeWitt woonde en werkte geruime tijd in Spoleto in de regio Umbrië, Italië. Een belangrijke periode in zijn persoonlijke leven en voor zijn kunstenaarschap. Hij maakte er onder meer een kunstenaarsboek over in 1976, 'Van Monteluco naar Spoleto'.

De wachttoren van het aquaduct
In de afgelopen zeven jaar bezocht ik deze kleine historische stad twee keer en de eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik daar geen zichtbaar werk van LeWitt heb gezien, maar er was mij ook niet op gewezen.
Wél heb ik twee objecten bekeken die in 1968 door Christo & Jeanne Claude drie weken lang waren ingepakt tijdens het jaarlijkse 'Festival dei Due Mondi' in deze stad (de uitvoering werd destijds begeleid door alleen Jeanne Claude). Dat waren de middeleeuwse fontein en de wachttoren van het aquaduct, want het aquaduct zelf bleek een brug te ver voor het kunstenaarsechtpaar...

In die wachttoren heeft LeWitt muurtekeningen gemaakt die inmiddels niet meer te zien zijn, vervaagd of overschilderd. Zie: mahler-lewitt.org/torre-bonomo. Ze zijn nog wel te bekijken in de catalogus, Sol LeWitt's Studio Drawings in the Vecchia Torre, Rye Dag Holmboe, MIT Press, 136pp. De stad Spoleto was en is nog steeds een pleisterplaats voor kunstenaars en met name gedurende het genoemde zomerse festival.

In het tentoonstellingsmagazine wordt uitgebreid ingegaan op LeWitt's werken die in diverse Nederlandse steden zijn uitgevoerd, onder het item 'Reisgids'. Vermeldenswaard is ook de bijdrage van cabaretier en schrijver Vincent Bijlo, over 'voelschilderijen', wat me op een andere quote van LeWitt bracht: 'A blind man can make art if what is in his mind can be passed to another mind in some tangible form'.

Sol LeWitt, t/m 31 maart 2024, Joods Historisch Museum, Nieuwe Amstelstraat 1, Amsterdam, Website: jck.nl/joods-museum. Magazine: ISBN 9789082343410.