Bill Viola, voortgaan bij dag

Overzichtstentoonstellingen van de Amerikaanse videokunstenaar Bill Viola zijn in Europa zeldzaam. Videokunst vraagt veel van de kijker. De gemiddelde museumbezoeker kijkt negen seconden naar een kunstwerk. Naar bewegend beeld iets langer. De video’s van Viola duren op zijn minst zeven minuten.

Door Peter van Dijk

De laatste grote tentoonstelling van Viola was tien jaar geleden in het Grand Palais in Parijs. La Boverie, een net gerestaureerd kunstpaleis in Luik, heeft tot eind april een aangrijpend mooie tentoonstelling aangedurfd van 18 video-installaties van Viola, die de periode van 1992 tot 2014 beslaan. De tentoonstelling in Parijs trok drommen toeschouwers, tegenwoordig de beproeving van populaire tentoonstellingen. In Luik daarentegen was het op een doordeweekse dag rustig en konden we op bankjes video’s van veertien minuten uitzitten en nog eens opnieuw bekijken. Een weelde. Bij binnenkomst kregen we in de introductie op de muur te lezen dat er geen verklarende teksten noch audio-apparatuur geleverd werden, om ruimte te geven aan de eigen associaties en interpretaties van de bezoeker. Inderdaad Viola’s video’s fascineren onmiddellijk en roepen allerlei emoties op. Sturing daarvan zou afleiden, en de behoefte aan verklaring en begrip kan achteraf bevredigd worden door de catalogus.

De kunstenaar doet iets, wat toen hij in jaren 70 met deze techniek begon, heel bijzonder was. Hij vertraagt het opgenomen bewegend beeld van de draagbare videocamera. Viola zet als het ware de tijd naar zijn hand. Vandaar de titel van de tentoonstelling 'Sculptor of time'. Hij manipuleert de afdraaisnelheid tot het uiterste. De kijker ziet de beelden in een heel trage slowmotion, waardoor hij de gelegenheid krijgt ieder detail langdurig te bestuderen. Viola’s bedoeling is details te laten zien van de personen, dingen en gebeurtenissen, die wij normaal slechts vluchtig en oppervlakkig waarnemen. Hij wil de wereld onder de oppervlakte bloot leggen. Het is een poging ons jachtig bestaan tot rust te brengen en door aandachtige observatie stil te staan bij en op zoek te gaan naar de betekenis van schijnbaar alledaagse gebeurtenissen, achter de uiterlijke schijn.

Individualiteit
Een perfect voorbeeld van het effect van zijn aanpak is 'Het kwintet van verbaasden' (The Quintet of the Astonished, 2000). Deze video is geïnspireerd door het schilderij 'De doornenkroning van Christus' (1510) van Hiëronymus Bosch. Het gaat om een opname van 45 seconden van een groep mensen, vier mannen en een vrouw, die iets schokkends zien. De opname van 45 seconden wordt uitgerekt tot een voorstelling van vijftien minuten, waardoor het hele scala aan wisselende emoties van de groepsleden zichtbaar en invoelbaar wordt. In het begin beleven ze de gebeurtenissen individueel, maar gaandeweg zoeken ze heel voorzichtig en kwetsbaar steun bij elkaar, een hand zoekt langzaam de troost van een andere hand, blikken van pijn en troost worden uitgewisseld, een hoofd op een schouder gelegd. Op het eind valt iedere deelnemer terug in zijn individualiteit, die als eenzaam, onverschillig, vermoeid of de normale gang van zaken geduid kan worden. Dat is aan de toeschouwer.

Een ander voorbeeld van de uitwerking van Viola’s kunst laat 'De Begroeting' (The Greeting, 1995) zien, dat in het bezit is van museum De Pont in Tilburg. Viola heeft grote interesse voor de Italiaanse renaissanceschilders. Na een bezoek aan het Amerikaanse paviljoen op de biënnale van Venetië van 1995 maakte hij een reis langs enkele beroemde kunstwerken uit de renaissance, zoals de fresco’s in de kathedraal van Orvieto, de Scrovegnikapel in Padua, en in de Sint-Franciscus basiliek van Assisi. In de laatste twee kerken zijn veel muurschilderingen te bewonderen van de hand van Giotto, een van Viola’s favoriete schilders.

De renaissance komt terug in 'De begroeting', waarin eerst twee dan drie vrouwen elkaar tegenkomen, elkaar begroeten en de laatste nieuwtjes en vriendelijkheden uitwisselen. Het schilderij is geïnspireerd op de 'Visitazione di Carmignano' (1529) van Jacopo Pontormo. Dit stelt een bezoek voor van Maria, zwanger van Christus aan haar nicht Elizabeth, zwanger van Johannes de Doper. De vrouwen van Viola dragen prachtige wijde jurken en sjaals in de kleuren van de beroemde renaissanceschilder Raphaël. De scene is in 45 seconden opgenomen en wordt in een extreme slowmotion die meer dan tien minuten duurt, afgespeeld. We krijgen sterk vertraagd elk gebaar te zien, glimlachjes, een sceptische blik, een zuchtje wind die de kleding beroert, elke reactie op een mededeling.

Mensen
De methode Viola vertraagt de tijd tot het uiterste waardoor ons oog voor detail maximaal wordt uitgedaagd. Ter discussie staat onze dagelijkse waarneming. Opeens zien we zaken die we anders in ons jachtige tempo over het hoofd zouden zien, zoals de blikken van de twee vrouwen die de komst van de derde een beetje geringschatten. We zien vluchtige emoties, we zien dat één vrouw sieraden draagt en vermoeden dat zij de belangrijkste is. De beleving van de kijker komt geleidelijk op een ander niveau. Dat van herkenning van hartelijkheid, respect, aandacht, maar ook dat van subtiele afwijzing. Oog en begrip voor andermans emotie en daarmee vermoedelijk ook voor onze eigen emotie. Voor wat er zoal tussen mensen gebeurt. Viola stimuleert ons oog voor detail, maar bereidt ook zelf zijn video’s langdurig en zorgvuldig voor. Met veel liefde voor details kiest hij zijn acteurs, decors en kleding uit. Het eindresultaat, zoals deze 'Begroeting', ontroert door de vormgeving, de kleuren, de gebaren en gratie van de vrouwen. Door hen een renaissance-outlook te geven, plaatst Viola zijn kunstwerk ook nog eens in een lange historische lijn van door de Italiaanse renaissance beïnvloede kunst.

Bill Viola is als zesjarig jongetje bijna verdronken en heeft er eigenlijk vooral prettige herinneringen aan. In interviews vertelt hij dat hij een weelderig paradijselijk, onderwaterplantenrijk zag, in een mooi helder licht. De les die hij later uit dit ongeluk trok is, dat 'the real world, the real thing is under the surface'. In zijn werk is hij voortdurend op zoek naar een werkelijkheid onder de oppervlakte. Hij noemt dat 'het geheim', het raadsel achter de dingen die we zien. Viola heeft veel gereisd, veel culturen bestudeerd. Hij was anderhalf jaar in de leer bij een Japanse zenmeester. Hij vindt de bronnen voor zijn inspiratie in de christelijke religie, in het boeddhisme, in de islam, hij kent de soefiliteratuur, we kunnen hem zien als een filosoof-kunstenaar.

In zijn werk speelt hij met geboorte en dood. In 'Ocean without a shore' (2007) laat hij op fascinerende wijze zien dat de mens sterfelijk is, maar de mensheid niet. Ter voorbereiding van dit kunstwerk, zocht hij inspiratie in de San Gallokerk in Venetië, die drie altaren telt. Een in het midden en twee aan de zijkanten. Het resultaat in Luik is dat op drie schermen, gemonteerd in drie altaren, op verschillende momenten individuen verschijnen die langzaam uit de duisternis naar voren treden en het licht binnengaan. Elke persoon moet door een water- en lichtdrempel stappen om de echte wereld binnen te gaan en om zelf fysiek echt en kleurrijk te worden. Na enige tijd keren deze personen, mannen, vrouwen, zwart, blank, bruin, oud en jong, weer door het water en licht terug naar de duisternis waar ze vandaan kwamen. Dat herhaalt zich voortdurend, met steeds andere individuen. Het is een adembenemende video, die eindeloos duurt: er is geen begin en geen einde, 'het zelf is een oceaan zonder kust' (citaat van Ibn al’Arabi, geliefd auteur van Viola uit de 12de eeuw).

Water
De sterfelijkheid van de mens wordt enigszins ironisch tentoongesteld in het tweeluik 'Man op zoek naar onsterfelijkheid' en 'Vrouw op zoek naar eeuwigheid' (2013). Beiden, twee naakte oude mensen, zoeken minutieus met een zaklampje hun eigen lichaam af naar, naar ik aanneem, zieke plekjes. Andere interpretaties zijn natuurlijk ook mogelijk. Ze kijken onder hun armen, op hun rug, op hun dijen, tot onder de voetzool, we krijgen elke oksel, elke rimpel te zien. De voorstelling heeft iets schrijnends, omdat hun verouderde lichamen overduidelijk hun eindigheid tonen. Als de twee onsterfelijkheid vinden, is het dankzij dit sublieme kunstwerk.

Water speelt een hoofdrol in het werk van Bill Viola. Niet onbegrijpelijk voor iemand die bijna verdronken was. Maar Viola realiseerde zich dit verband pas, toen hij begin dertig was en een journalist hem ernaar vroeg. In de imposante vijfdelige projectie 'Voorwaarts gaan bij dag' (Going Forth By Day, 2002) komen een aantal hoofdthema’s van het menselijk bestaan aan bod, zoals individualiteit en maatschappij. Alle vijf video’s worden in een enorme zaal tegelijk op de vier muren afgespeeld, in een onafgebroken loop. Op zichzelf al een bijzondere ervaring, ondergedompeld in beeld en geluid. Duur: 30 minuten. De titel is ontleend aan het Egyptische dodenboek, 'Het boek van het voortgaan bij dag', een gids voor de ziel zodra zij bevrijd is uit de duisternis van het lichaam en eindelijk kan voortgaan bij daglicht.

In de eerste video 'Vuurgeboorte' (Fire Birth) komt een menselijke gedaante tevoorschijn uit een schemerige wereld onder water, die zweeft in een onbewuste toestand tussen dood en wedergeboorte. Deze zoektocht wordt verlicht door de vlammen van de vorige, vernietigde wereld.

In de tweede video loopt een stoet van aldoor wisselende personen, in alle soorten en maten, door een boslandschap. Ze gaan voort, naar een onbekende bestemming. Om een indruk te geven van de omvang van Viola’s videoproducties, voor deze tweede, 'Het pad' (The Path) getiteld, huurde hij 120 figuranten in en een ondersteunend team voor rekwisieten, kleding, maaltijden en vervoer.

In de derde video 'De zondvloed' (The Deluge) zien we mensen op straat lopen, voorlangs een klassieke villa, speciaal door Viola gebouwd. Ze hebben boeken of een paraplu onder de arm en doen hun alledaagse dingen. Er wordt een waarschuwing geschreeuwd, paniek alom en iedereen rent voor zijn leven. Vanaf de trap van de villa komt een razende golf water naar beneden en water stort zich eveneens uit de ramen. Een zondvloed overspoelt alles en doodt ook de laatste vluchtende mensen uit het huis. Tenslotte komt deze razernij tot rust en glimt de middagzon op het natte trottoir.

De ziel
In de vierde video 'De reis' (The voyage) een prachtig beeld van een rustig meer met een huis op een rots, waarin een oude man op sterven ligt. Zijn kinderen komen afscheid nemen en vertrekken weer. Aan het strand ligt een schip waarin zeer traag de huisraad van de oude man gestouwd wordt. Het huis vol herinneringen wordt op slot gedaan. Tenslotte verschijnt een oude man op het strand, die zich bij een oude vrouw voegt en beiden stappen in de boot. De boot verdwijnt langzaam in de verte op weg naar wat de catalogus het 'Eiland van de gelukzaligen' noemt. In dit beeldverhaal verlaat de ziel de stoffelijke wereld.

De laatste video getiteld 'De dageraad' (First Light) gaat over reddingswerk van mensen in een overstroomd rotsachtig woestijngebied, dat in een studio is nagebouwd. Iedereen is doodop. Op de oever staat een vrouw te kijken naar de verdronken vallei. Na urenlang zoeken, dommelen de reddingswerkers en de vrouw in slaap. Bij het eerste licht komt uit het water een menselijk wezen omhoog, wellicht de verdronken zoon van de vrouw, en verdwijnt in de lucht. De indruk die blijft na dit geweld van beeld en geluid is: alles sterft en keert weer in een of andere vorm terug. Opnieuw maakt de ziel zich los van het lichaam.

Een indruk die gestaafd wordt door de vijf meter hoge video 'Inverted Birth' (Omgekeerde geboorte). Een stevige man, bedekt met smerige zwarte olie-achtige aarde, probeert zich onder een steeds krachtigere waterval schoon te spoelen, maar na de olie krijgt hij bloed over zich, blijkbaar geboortebloed. Daarna spettert een wittige vloeistof op hem neer en tenslotte zuiverend helder water. Dan is hij schoon en droog. En weer opnieuw, en opnieuw, de video draait maar door. Aarde, bloed, melk, water en lucht, de essentiële stoffen van het leven.

Bill Viola, sculptor of time, La Boverie, Parc de la Boverie 3, Luik, België, t/m 28 april 2024. Website: nl.laboverie.com.

Peter van Dijk is journalist.