La Grande Bleu: Schilders van de Méditerranée

Het Singer Museum in Laren ademt sinds de verbouwing in 2017 een verfijnde rust uit. De verlichting is zacht gefilterd, de zalen zijn overzichtelijk en de tuin is bij zonlicht een weldadige plaats om bij de thee wat na te praten. De basis van de collectie wordt gevormd door schilders uit de periode 1880-1950, onder meer Anton Mauve, Jan Sluijters, Kees van Dongen, Leo Gestel en Bart van der Leck.

Door Peter van Dijk

Ik heb er een aantal mooie tentoonstellingen bezocht, overzichtstentoonstellingen van Leo Gestel en Jan Sluijters, de 'Spiegel van de Ziel' over de intimiteit van de binnenwereld. In de nu lopende tentoonstelling 'La Grande Bleu' hebben de curatoren een poging gedaan om de aantrekkingskracht van de Méditerranée op schilders te verhelderen door het land, de zee en de kusten vanuit verschillende schilderstijlen te belichten. De schrijfster George Sand heeft deze omschrijving voor de Middellandse Zee in de 19de eeuw bedacht. Sindsdien is het de koosnaam geworden voor het ideale vakantiegebied, met name de Franse zuidkust, waar de 'weldaad van het ware leven' te vinden valt, zoals de Club Méditerranée in de vorige eeuw verkondigde.

Pierre-Auguste Renoir, 'La baie de Villefranche-sur-Mer', 1899, olieverf op doek, 45,7 × 55 cm, particuliere collectie.

Maar het begrip 'La Grande Bleu' slaat niet alleen op het water, of de zuidkust, maar omvat voor de Fransen ook de landen rondom de Middellandse Zee, vooral die waar Frankrijk zich zo graag mee verbonden voelt, Egypte, Libië, de Maghreb-landen en Libanon. Het is een geo-politiek concept voor de Fransen. President François Hollande heeft geprobeerd in zijn ambtsperiode (2012-2017) een Unie van Middellandse Zee-landen op te tuigen, als tegenwicht voor de Duitse dominantie in Europa.

'La Grande Bleu' omvat dus in de Franse optiek vele landen en culturen, verbonden door 'het intense blauw van het zoute water en de hemel' daarboven, 'die het gebied tot één geheel maakt', zoals de catalogus uitlegt. En vervolgens lezen we: 'Het kan niet anders dat zo een onnoemelijk breed terrein (..) slechts fragmentarisch, alleen op enkele plaatsen en in een paar momentopnamen getoond kan worden'. De expositie toont alleen werk 'vanaf 1860 tot nu toe en van kunstenaars uit de Lage Landen die zuidwaarts zijn getrokken'. Van Belgen en Nederlanders dus. Dat is dus wel wat anders dan de titel 'La Grande Bleu' suggereert.

De tentoonstelling
De dorpjes en kusten van de Franse Méditerranée zijn in de laatste 150 jaar zo vaak geschilderd, denk aan Cézanne, Van Gogh, Signac, Matisse, dat er nauwelijks nog een verrassende tentoonstelling te bedenken valt. Het aardige van 'La Grande Bleu' in Laren is dat je in een korte rondgang de overbekende landschappen, haventjes, stranden, dorpjes, kunt beleven vanuit totaal verschillende stijlen. Het is als het ware een staalkaart van picturale interpretaties. Dankzij de mogelijkheid van snelle vergelijkingen, valt op hoe braaf Auguste Renoir 'Villefranche-sur-Mer' heeft neergezet. Je ziet weliswaar een mooie impressionistische partij bomen, een glinsterende binnenhaven, vriendelijke kleuren, maar niets verrassends. Daarentegen zie je in het schilderij van Charley Toorop (1934) van hetzelfde havenplaatsje vooral een gedrang van boten en huizen in vrolijke kleuren, tegen een weelderig berglandschap.

Er hangt een aantrekkelijk neo-impressionistisch schilderij van de hand van Jean-François Raffaëlli van het dorp Cagnes-sur-Mer (1913) op een heuveltop, in de wat okerachtige en grijsbruine tinten van het land. Vervolgens kunnen we iets verder eenzelfde soort bergdorp van Wim Schumacher zien, 'Corte op Corsica' (1928). Onmiddellijk valt de stilte en rust van het bergdorpje op. Het werk is in een semi-kubistische stijl geschilderd in tinten van grijs tot wit, met in het centrum een groen-blauw boompje. Schumacher laat zien hoezeer hij van zuiverheid, stilte en eenvoud hield. Leo Gestel, die graag in de natuur werkte, schilderde op Sicilië dorpjes op licht kubistische wijze, platte vlakken in een gestapelde compositie.

André Derain, Landschap bij Cassis, olieverf op paneel, 1907-1908, 44,5 × 55 cm, Museum Barberini. Collectie Hasso Plattner, Potsdam.

Dat was niet om de ruimte opnieuw te definiëren, maar om de vorm eenvoudig te houden en de kleuren van aardetinten beter te laten contrasteren met het warme olijfgroen en het koele grijsblauw. Ook wilde hij op deze manier de rust en harmonische schoonheid van een bergdorpje uitbeelden. Van dezelfde schilder hangt op de tentoonstelling ook een sterk kubistische impressie, opgezet met overheersend gele en groene kleurvlakjes, van 'De haven van Palma de Mallorca' (1914). De drukte van boten is knap getroffen.

Hoe anders is de 'Haven van Saint-Tropez' (1969) van Wim Oepts, een bijna abstracte weergave van een kanaal, een paar boten, huizen en een strand. Sterke kleuren (oker, gifgroen) tegen zachte (geelroze) tinten. Of 'De haven van Sanary' (1938), geschilderd door de realist Hendrik-Jan Wolter, een gezellig strandgezicht met jeu de boules-spelers. Twee totaal verschillende interpretaties van landschappen zijn te zien bij Ferdinand Hart Nibbrig en André Derain. Hart Nibbrig laat in 'Landschap in Algerije' (1905) een overbelicht sprookjesland zien met lichtgroene cactussen en vele bomen in een lichtpaarse bloesem. De fauvist André Derain heeft het 'Landschap bij Cassis' (1908) nogal expressionistisch neergezet in zware donkerblauwe kleuren, die contrasteren met het alom aanwezige geel, in vele tinten.

De aanpak van de tentoonstelling doet me denken aan een videopresentatie van het 'Atelier des Lumières' in Parijs, drie jaar geleden. In een immense verlaten gieterij in het 11de arrondissement, voerde het 'Atelier des Lumières' de toeschouwer mee in een wervelende digitale videoreis door het zuiden van Frankrijk, getiteld 'Voyage en Méditerrannée', met werken van schilders als Pissarro, Renoir, Signac, Monet, Matisse, Chagall, Derain en Dufy. Het idee was te laten zien hoe belangrijk Zuid-Frankrijk was voor de ontwikkeling van deze schilders. De kijker werd ondergedompeld in een stortvloed van digitale afbeeldingen van vijfhonderd schilderijen in een veelheid van stijlen. Het 'Atelier des Lumières' beschikt over een expositieruimte van 3300 m2, met tien meter hoge wanden.

In de Amsterdamse Westergasfabriek is hetzelfde 'Atelier des Lumières' actief met een compilatie van het werk van twee Spanjaarden, de schilder Salvador Dali en de architect Antoni Gaudi. Te zien t/m 7 januari 2024.

In wezen is de formule van 'La Grande Bleu' dezelfde als die van de Parijse digitale show, alleen wil de Larense tentoonstelling vooral de Franse invloed op Nederlandse schilders laten zien. En het is geen overrompelde kijkshow, maar een aangename wandeling langs origineel en bezienswaardig werk. Dilemma Er bestaat een museum dat geheel gewijd is aan de Middellandse Zee, het MuCEM, 'Musée des Civilisations de l’Europe et de la Méditeranée'. In dit schitterende museum aan de haven van Marseille, met uitzicht op de Méditerranée, kom je er al snel achter dat er niet alleen mooie verhalen over de Middellandse Zee en het gebied eromheen te vertellen zijn. De bezoeker ontdekt er ook een geschiedenis van repressie, oorlogen, rampen, onderdrukking, corruptie, uitbuiting, ellendige opvangkampen. De zee zelf is een massagraf voor vluchtelingen.

Co Breman, 'Rotsen op Capri',1917, olieverf op doek, 100 × 100 cm, particuliere collectie.

Ook de makers van de tentoonstelling in Laren hebben zich gerealiseerd dat 'La Grande Bleu' niet alleen maar een schilderachtig en toeristisch sprookje is. De directeur schrijft in de catalogus:
"Precies honderd later (…) is Capri het decor van een menselijk drama wanneer tweehonderd bootvluchtelingen uit Eritrea op het eiland worden gedropt."
Ook sommige teksten op de wanden van de tentoonstelling verwijzen naar het actuele drama, dat al jaren duurt. Het is een lastig dilemma om in een tentoonstelling met overwegend zonnige en dus vrolijke schilderijen, aandacht te vragen voor ellende en rampspoed. De oplossing die de makers van 'La Grande Bleu' vonden, is in mijn ogen mislukt.

In het laatste zaaltje wordt een abstract schilderij van Miquel Barceló, 'Hiperbolic', uit 2018 getoond. Met wat goede wil kan je op dit nogal abstracte schilderij een bootje in een wilde zee zien en in de verticale blauwe, zwarte en witte strepen mensen. Barceló zelf zegt dat zijn zeeschilderijen in de eerste plaats een persoonlijke ervaring uitdrukken. "Toen ik deze werken schilderde had ik eerst niet de bedoeling dat het boten werden, dat ontdekte ik later." Het was blijkbaar niet Barceló’s intentie om een drama te schetsen. Toch vergelijkt de maker van de expositie in zijn essay, uit de catalogus, het vermoedelijke bootje van Barceló met het befaamde 'Het vlot van de Méduse' van Théodore Géricault. Van dit schilderij weten we echter dat de schilder beoogde om de scheepsramp van het fregat Méduse uit 1816 realistisch weer te geven.

Ook zien we in deze zaal 'Rotsen op Capri' (1917) van Co Breman, een gewoon kalm pointillistisch zee- en rotsgezicht. Er is geen levend wezen te zien, maar het schilderij is ongetwijfeld hier opgehangen vanwege de Eritrese vluchtelingen, die er jaren geleden aanspoelden. Maar wie legt dat verband nog bij zo’n rustig landschapsschilderij?

En dan is er het overbekende 'Monochrome blue' van Yves Klein, uit het Van Abbemuseum. Het enige dat dit schilderij verbindt met het vluchtelingendrama is de kleur blauw van de zee. Bizar. Tenslotte hangt er in dat laatste zaaltje een aangrijpend schilderij van Sam Drukker, 'Vallende man' (2021). Drukker schildert al sinds 2010 mensen die verdreven en ontheemd zijn, vaak op wrakhout of aangespoeld zeildoek. De 'Vallende man' zou het slachtoffer van een mislukte overtocht kunnen zijn. De rampzalige geschiedenis van de Middellandse Zee als barrière voor vluchtelingen en wanhopige migranten is in dit zaaltje weliswaar aangestipt, maar wordt totaal geen recht gedaan.

Miquel Barceló, 'Hiperbólic', 2018, gemengde techniek op doek, 218 × 269 cm, Miquel Barceló.

Beter was het geweest in dit geval het dilemma het dilemma te laten en helemaal niets te doen.

La Grande Bleu - schilders van de Méditerranée, nog te zien t/m 7 januari 2024, Singer Laren, Oude Drift 1, Laren. Website: www.singerlaren.nl.

Peter van Dijk is journalist.

Verder in dit nummer:

Actueel Wybrand Hendriks: Een spelend genie, door Joke M. Nieuwenhuis Schrama Is er toekomst voor de glaskunst? Door Han de Kluijver Haiku 1 van Ria Giskes Dieric Bouts, over martelingen en de roep van trekvogels, door Joke M. Nieuwenhuis Schrama Haiku 2 van Ria Giskes Kunstflitsen en impressie, kunsttips voor lezers

Agenda actuele exposities in Nederland en België Uitgelicht opmerkelijke kunstberichten Archief vorige nummers Colofon over Het Beeldende Kunstjournaal

Nieuwsbrief Verschijnt als er een nieuw nummer uit is. Aanmelden kan door een e-mail te sturen naar nieuwsbrief.bkj@ gmail.com. Facebook Bezoek Het Beeldende Kunstjournaal op Facebook! Wordt fan! Oproep Vrijwiligers gezocht! Lees meer.