Het vaderland van Anselm Kiefer

Museum Voorlinden opent 14 oktober 2023 een grote overzichtstentoonstelling van de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer. Wie vooraf wil kennismaken met het werk van dit fenomeen moet naar Barjac in Frankrijk gaan, naar zijn landgoed La Ribaute van 40 hectare, ten noorden van Nîmes, voor een rondleiding van drie uur in Kiefers wonderbare kosmos.

Door Peter van Dijk

Anselm Kiefer is één van Duitslands grootste levende kunstenaars (1945). Hij verliet in 1993 zijn vaderland uit onvrede over het naoorlogse klimaat en vestigde zich in Frankrijk. Eerst kocht hij in de buurt van Barjac een oude zijdefabriek en sinds 2008 heeft hij ook een huis in de Marais in Parijs en een atelier in een voormalig pakhuis in de Parijse voorstad Croissy. Kiefer maakt monumentaal werk, schilderijen van 10 x 5 meter zijn gewoon, beelden op menshoogte, stillevens in grote vierkante glazen vitrines, uitgebreide installaties, hij bouwt torens van containers tot 20 meter hoog, metselt een arena, graaft tunnels en fascinerende gewelven.

La Ribaute is geen gewone studio. Gewone schilderstudio’s beslaan doorgaans een beperkte ruimte en staan volgepropt met kunst. Ook op het landgoed La Ribaute zijn studio’s opgezet in oude fabrieken en in nieuwe hangars, maar de studio die Kiefer het meest inspireerde is zijn unieke landgoed. La Ribaute is ruig gebied, groot, wijds en leeg, een terrein van vernietiging en schepping. Er is geen wandeling, geen plattegrond, geen kunstroute, het heeft geen begin en geen eind, je moet de gids volgen en je laten verrassen. Het geeft een impressie van Kiefers bezetenheid. De kunstenaar heeft delen van de grond, rotsen en flora naar zijn hand gezet, veranderd, omgeploegd en omgebouwd. Overal zijn gangen, gaten, tunnels, kloven gegraven. Er zijn heuvels ontstaan. Kiefer heeft een eigen verleden opnieuw vorm gegeven.

Kiefer gebruikt de grondstoffen en gewassen die op het land voor handen zijn, zoals stenen, varens, hooi, gruis, houtskool, pitten, hars, stokken, in zijn werk, dat vervolgens de grondstoffelijkheid ontstijgt en een mythische allure krijgt. Hangars hangen vol met enorme schilderijen, met dikke lagen verf waarin hooi, zonnebloempitten, modder, hars, hout zijn gedrukt.

Bruidsjurken
De bezoeker wordt ontvangen op een groot plein tussen een zijdefabriek en een woonhuis. De gebouwen zijn gerestaureerd en verbonden door een lange buis, als door een vliegtuigslurf. Op het plein staat een zestal beelden in witte bruidsjurken, de hoofden zijn vervangen door een stapel boeken, antieke bakstenen of een ijzerconstructie. Ze zijn deel van de serie 'De vrouwen van de antieke tijd', van wie we er meer zullen tegenkomen in een glazen kas en soms tussen bomen. We lopen langs een kas gevuld met langpoten en tentakels, langs een hoge nog gesloten hangar, een beeld van een boekenlegger en duiken in een ondergrondse tunnel, de tunnel van Euridice genaamd, gemaakt van zinken afvoerbuizen.

Na een lange onderaardse gang staan we in een grot, de 'Crypte van Samsom', door Kiefer tussen 2003 en 2005 uitgegraven en gestut door zuilen van leem en gruis. Hij kreeg het idee van tunnels, die ruimtes verbinden, na het lezen in de Hekhalot, de verzamelnaam voor vroege joodse mystieke literatuur. Hij beoogde zeven ondergrondse paleizen te graven, waarlangs volgens oude joodse mythen de initiatiewandeling van de mens plaatsvond. In iedere paleis verliest hij een deel, eerst zijn handen, dan zijn armen, tot hij in het laatste paleis alleen zijn geest nog over heeft. Dan klimt hij omhoog en komt in een met licht overgoten ruimte. De verlichte mens.

Amfitheater
Na de 'Crypte van Samsom' wacht een vierkant Romeins amfitheater, opgetrokken uit oude betonnen containers, bekleed met kippengaas, modder, leem, strobalen, planten, mos. Vijf etages hoog, desolaat als een verlaten gevangenis. Ronduit monumentaal, het is de schaal waarop Kiefer werkt. De mistral jaagt onder het vuilgele plastic dak door, dat op metalen balkjes rust. Een ruïne, die door de kunstenaar tot leven is gebracht en daardoor weer opnieuw leeft en dus geen ruïne meer is. Stilstand bestaat niet in de wereld van Kiefer, er is altijd verandering. Dat is Kiefers kosmos, hij vernietigt steeds opnieuw delen van zijn werk en creëert nieuwe, schept daarmee zelf de eeuwige kringloop van dood en leven.

Kiefers werk bereikt nooit een eindstadium. Zijn werk zal wachten tot hij weer langs komt om iets weg te hakken of een laag verf toe te voegen. Kiefer zegt in een van zijn interviews: “Een schilderij is wat mij betreft nooit af. Ik werk nog aan schilderijen uit eind jaren ’60, die in containers staan. Als het werk verkocht is, bijvoorbeeld in een museum hangt, dan kan ik er niets meer aan doen. Dan worden ze als af beschouwd.”

Vrouwen
We passeren een paviljoen ter ere van de Oostenrijkse dichteres Ingeborg Bachmann, net als Kiefer een kind van nazi-ouders. Er hangt een variant van de reeks schilderijen 'Nur mit wind mit Zeit und mit Klang'. We belanden in een ander ondergronds gewelf, een zaaltje met veertien stalen bedden met dekens van lood, waarop in inkepingen plassen water liggen. Het gaat om de installatie 'Les Femmes de la Révolution' (2006). Op de achterwand hangt een doek dat een bioscoopscherm lijkt te zijn. In feite is het een door Kiefer geschilderd doek van een man op een heuvel, -hijzelf-, geïnspireerd op het iconische schilderij 'De wandelaar boven de nevelen' (1817) van Caspar David Friedrich.

Bij ieder bed hangt een handgeschreven naam van een beroemde vrouw of een vrouw van een beroemde man. Tot de eerste categorie behoort bijvoorbeeld Madame de Staël en tot de laatste Madame de Condorcet. Hier treedt de historicus Kiefer naar voren. Hij schreef zelf over deze installatie:
“In de salons van onder meer madame Roland, van madame De Staël, werden de nieuwe ideeën van sociale verandering besproken. Ik wilde een gedenkteken voor hen maken wier boeken ik als jongeling enthousiast las”. Nog altijd is Kiefer een toegewijde veellezer.
Hij wil de vrouwen hun weggedrukte plaats in de historie teruggeven. In een interview zegt hij een bewonderaar te zijn van Alice Schwarzer, de Duitse feministe: “Vrouwen zijn in mijn werk alom aanwezig. Zij zijn in vele opzichten superieur aan mannen.”

En inderdaad, op het gehele landgoed zijn vrouwen opvallend aanwezig. De rondgang begon met de bruidsjurken, we liepen door gang van Eurydice, de dichteres Ingeborg Bachmann wordt geëerd met een paviljoen. We bezoeken ook de grote kas met de installatie 'De vrouwen van de antieke wereld' (1999-2002), zeventien beelden van vrouwen zonder hoofd in witte bruidsjurken zoals aan het begin, waarop wederom allerlei artikelen gestapeld staan, vellen papier, prikkeldraad, stenen, boeken, een ladder, zonnebloemen. Achter ieder beeld staat een naam, hommages aan Sappho, Elektra, Circe enz. Vrouwen die een rol in de kunst, mythologie, revolutie, wetenschap hebben gehad. Ze hebben geen hoofd van Kiefer gekregen, omdat hij meent dat ze geen persoonlijkheid mochten hebben van de mannen. Tussen de bomen staat het witte bruidsjurkbeeld 'Tusnelda' uit de serie 'Vrouwelijke martelaren' (2009).

Ruïnes
Centraal in La Ribaute ligt 'De hemelpaleizen', een hallucinerend veld vol torens, door Kiefer eigenhandig opgebouwd met betonnen containers. Het wordt bewoond door een andere figuur uit Kiefers vrouwenpantheon, Lilith, de schone mannenverleidster uit de Joodse mythologie, voor wie hij ook ettelijke schilderijen van steden heeft gemaakt. Zij staat symbool voor het kwaad, maar is tegenwoordig opgewaardeerd tot vrijgevochten vrouw, in feministische kringen. De vele torens zoeken naar hun evenwicht, hangen scheef, zijn niet af, er liggen loden boeken op. Ze doen denken aan een verlaten industriecomplex, of aan in puin geschoten flatgebouwen, zoals we die dagelijks op de televisie zien. Voor Kiefer is dit de realiteit van zijn jeugd.

Hij werd geboren in Ottersdorf (ten zuiden van Karlsruhe), vlak voor het einde van de Tweede Wereldoorlog (8 maart 1945). In zijn kinderjaren speelde hij tussen kapotgebombardeerde huizen, ingestorte gebouwen, in het puin van de oorlog. Het heeft hem bewust gemaakt van totale vernietiging, ellende en uiteindelijk van de Duitse schuld. In het begin van zijn ontwikkeling als kunstenaar stelde hij vast dat zijn landgenoten deze schuld ontkenden en toedekten. Pas zo’n twintig jaar na het einde van de oorlog begonnen schrijvers, kunstenaars, historici vragen te stellen bij Duitslands oorlogsverleden. Denk aan schrijvers als Heinrich Böll, de cineast Werner Fassbinder, de kunstenaar Gerhard Richter. Als student op de academie gaf ook Kiefer vorm aan zijn kritiek op dit doodzwijgen. In het nazi-uniform van zijn vader liet hij zich op achttien plekken in Europa fotograferen, voor een kasteel in Montpellier, voor het Colosseum in Rome, in Pompeï, in Zwitserland, terwijl hij de Hitlergroet bracht. ('Besetzungen', 1969) Het zorgde voor veel rumoer en venijnige kritiek van conservatieve Duitsers. Kiefer emigreerde, maar bleef de verschrikkingen van de oorlog en de holocaust in zijn werk gebruiken.

Immense schilderijen
In de hallen van het landgoed krijgen we op onze rondtocht zijn immense schilderijen te zien. 'Voor Paul Celan, Het geheim van de varens' (2021), een doek van 840 x 570 cm, toont een aantal van zijn thema’s en zijn werkwijze. Paul Celan was een Duitstalige dichter, jood, net als Paul Ancel geboren in Tsjernivitsi, dat vroeger in Roemenië lag en nu in Oekranië ligt. Zijn ouders werden door de nazi’s vermoord, hijzelf ontsnapte ternauwernood aan de dood. In 1960 benam Celan zichzelf het leven. Celan geldt als een van de grootste Duitstalige dichters. Driekwart van het schilderij beslaat een zwarte hemel met geometrische lijnen. Het onderste kwart is be-ijst, aan weerszijden staan verdorde bruine varens. In het midden één grote bijna triomfantelijke varen, goud van kleur. De varens, volgens Kiefer de oudste planten op aarde, zijn echt. Verder gebruikte Kiefer metaal, hars en krijt. De natuur van La Ribaute is de medeschepper van dit schilderij, waardoor uit het werk een verbluffende vanzelfsprekendheid spreekt.

Tientallen Kiefer schilderijen hangen in de verschillende hangars en staan geparkeerd in metershoge rekken. Kiefer heeft de gebouwen zelf ontworpen, in verschillende formaten. De grootte van zijn schilderijen en installaties hebben de maat van de hangars bepaald. Ze hebben intrigerende titels als 'Mesopotamië' (2007-2020), 'Het Morgenthau-plan' (2012), 'West-oostelijke divan' (2010), 'Wolfstijd' (2019-2021). Schilderijen met dikke lagen omgeploegde verf. Tentoongesteld is onder meer de tien meter hoge zonnebloem 'Sol Invictus' (2007), zwart wit, de bloemblaadjes zwakgeel gekleurd. Het is een hommage aan Van Gogh. Kiefer ligt zelf als een kind in de bruine aarde aan de voet ervan en kijkt omhoog. Hij vertelde in een interview dat hij als scholier liggend tussen zonnebloemen kon dromen. In die tijd schreef hij al een opstel over Van Gogh en later maakte hij een bedevaart langs alle plaatsen waar Van Gogh gewoond had.

Zonnebloemen
Op het terrein van La Ribaute staan zonnebloemen. Pitten van deze zonnebloemen gebruikte Kiefer om sprinkhanen en sterren te verbeelden. In de serie 'Mesopotamië', duistere en onheilspellende landschappen vol rijen wijnstokken, met een suggestie van oorlogsgraven, benutte hij verbrand hout. Het gebruik van allerlei materialen in zijn werk laat zien dat hij beïnvloed is door zijn leermeester Joseph Beuys. Beuys maakte kunst met vilt, afval, thee, vet, vruchtensappen. Voor zijn installatie het 'Morgenthau-plan' (een plan van de naoorlogse Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Henry Morgenthau jr. om van Duitsland een puur agrarische staat te maken) gebruikte Kiefer stro van eigen land. Het stro staat op een zandheuveltje, midden in een cleane lichtbeige stal, het licht dat door de dakramen valt, is zacht. Een kalm vredig tafereel. Zo zou hij zijn geboorteland het liefste zien. Echt en geschilderd stro komt weer terug in de landschappen uit de serie 'Wolfstijd', een titel die verwijst naar de constatering ‘homo homini lupus’, (de mens is een wolf voor zijn medemens).

Voor Kiefer heeft elk Europees landschap een geschiedenis, meestal een verleden van oorlogen, lijden en bloed. In deze serie van grote schilderijen zien we indrukwekkende landschappen met paden die het hooi inlopen, in dikke lagen gouden verf, vermengd met werkelijk hooi van het land. Verder zijn er hooivelden met rijen onheilspellende zwarte zeisen of in de grond geplante spades in gelid. Ook verwerkte Kiefer kleding van de arme sloebers die op het land werkten, als verlaat eerbetoon, in zijn hooilandschappen. De zeis is het symbool van de dood en goud de kleur van de hoop. Van het verlangen naar rijkdom. Van het goddelijke. Kiefer praat graag over de alchemisten, die hun leven gewijd hebben aan het veranderen van lood in goud.

Broedplaats en eindstation
La Ribaute is de broedplaats van veel van Kiefers werk en tegelijk een kunstwerk in zichzelf. Een rondwandeling is een erudiete tocht vol schoonheid door het verleden, van mythen en sagen, oude joodse verhalen, Duitse geschiedenis, de holocaust, literatuur, metafysica, maar ook langs werken als 'Meteoriten' (1999) en de 'Snaartheorie' (2019), verkenningen van het onbekende en de toekomst. Kiefer aan het woord: “Ik ben altijd gefascineerd geweest door de compleetheid van sterren, en hun hoeveelheid. De hemel zou briljant verlicht moeten zijn, maar hij wordt nu en opnieuw constant donkerder.” In 'De Melkweg', een schilderij van 7.10 x 8 meter, vallen hemel en aarde samen. Er zijn te veel sterren om ze een naam te geven, Kiefer gebruikt in dit grijsblauwe schilderij de NASA-nummering van sterren en reduceert zo de sterren tot een nummer. Zoals Joden in de concentratiekampen door hun getatoeëerde nummer werden ontmenselijkt.

La Ribaute is een verhaal zonder begin en eind, waar planten opkomen en sterven, waar kunstwerken gecreëerd, veranderd en vernietigd kunnen worden. Het is een plek waar Kiefer, die veel leest en denkt, in alle rust kan reflecteren over zijn werk en de wereld. Waar hij geregeld terugkeert. Kiefer zei: “Ik ben iemand die door en in illusies leeft, omdat ik geen enkele betekenis in de wereld zie. Om te overleven creëer ik betekenis, dat is mijn kunst. Ik creëer daar waar historische, geologische en astrale lijnen elkaar kruisen. En wat La Ribaute betreft, alles wat ik wilde was een paleis van mijn geheugen scheppen, want mijn geheugen is mijn enige vaderland.” (Interview met het Franse dagblad Le Monde (3/8/05) Het is een aangrijpend paleis van schoonheid en harmonie geworden, van grimmigheid en lelijkheid, van sterven en herboren worden.

Anselm Kiefer, La Ribaute, Barjac (Frankrijk), eschaton-foundation.com.

U kunt La Ribaute bezoeken van half april tot eind oktober, op woensdag, donderdag en vrijdag. Van 6 augustus t/m 6 september is het landgoed echter gesloten. U moet voor uw bezoek wel van te voren reserveren. In Museum Voorlinden in Wassenaar komt een grote tentoonstelling van Anselm Kiefer, data: 14 oktober 2023 t/m 25 februari 2014. Hou de website van het museum in de gaten voor meer informatie: www.voorlinden.nl/anselm-kiefer.

Peter van Dijk is journalist.