Sofonisba Anguissola: Portrettist van de renaissance

Het Rijksmuseumtwenthe (zo heet het tegenwoordig) is hard op weg het museum van de schaarse vrouwelijke kunstenaars uit de Italiaanse renaissance te worden. Na de spectaculaire tentoonstelling van het leven en werk van Artemisia Gentileschi (1593-1654) vorig jaar, kunnen we nu in Enschede tot 11 juni genieten van haar voorgangster Sofonisba Anguissola (1535-1625).

Door Peter van Dijk

Beide tentoonstellingen zijn een hommage aan de moed van die paar vrouwen, die ondanks onderdrukking en tegenwerking toch voor de eigen ontwikkeling kozen. En er kunnen nog meer tentoonstellingen volgen. Eentje van de pionier Properzia De' Rossi (1490-1529), een beeldhouwster en houtsnijdster uit Bologna, waar in haar tijd ook een aantal andere vrouwelijke kunstenaars werkte. Een andere van het werk van Plautilla Nelli (1523-1588), een non en schilderes, die in Florence een atelier had in haar klooster Santa Caterina da Siena. Voor deze vrouwen geldt dat als ze gewoon net zoals mannen hadden kunnen reizen, les nemen, alle mogelijke onderwerpen schilderen, hun werk verkopen, zij veel beroemder zouden zijn geweest en veel meer werk zouden hebben afgeleverd. Vrouwen in die tijd moesten vooral thuis blijven.

Dankzij Giorgio Vasari (1511-1574), architect, schilder en kunsthistoricus, kennen we de levens van vele Italiaanse kunstenaars uit de 16de eeuw. Vasari dacht aanvankelijk, zoals alle andere mannen, dat vrouwen ongeschikt waren om kunst te maken. Immers, de bijbel verkondigde dat mannen geschapen zijn naar het evenbeeld van God en dat vrouwen slechts voortkomen uit de rib van de man.

Beeldschoon
In de eerste editie van zijn kunstenaarsbiografieën 'Le Vite de piu eccellenti pittori' (1550) vermeldt Vasari slechts één vrouw, de beeldhouwster De' Rossi uit Bologna. Die vermelding was al een wonder. Hij schrijft dat ze "niet alleen bekwaam in de taken binnenshuis was zoals andere vrouwen, maar ook op verschillende kennisgebieden uitblonk, zodat niet alleen alle vrouwen, maar ook alle mannen jaloers op haar waren. Deze vrouw was beeldschoon en zong en musiceerde beter dan ieder andere vrouw in haar stad. En omdat haar intellect grillig zowel als gerijpt was, begon zij met het snijden van beelden uit steen. Dat deed zij zo goed en met zoveel geduld dat deze hoogst ongewoonlijk, maar geweldig waren om te zien."

Blijkbaar opende deze kunstenares Vasari de ogen, want in zijn tweede editie zag hij opeens meer vrouwelijke creatieve geesten. Ook Nelli en Anguissola kregen aandacht van hem. Hij bezocht zelfs het huis van Sofonisba Anguissola in Cremona bij Milaan, toentertijd deel van het Spaanse koninkrijk.

Renaissance
Vasari was een kind van een mooie tijd, de renaissance. De rol van het individu en daarmee van de vrouw kreeg een belangrijkere plaats in het onderwijs, de literatuur en de maatschappelijke opvattingen. Die verandering werd gestimuleerd door het oprukken van de Turken en de val van Constantinopel. Vele geleerden uit die stad vluchtten naar Italië en namen hun boeken over Plato, Socrates en Cicero mee. Het humanisme van de antieke beschaving met zijn belangstelling voor het individu en het hier en nu, verdrong allereerst in Italië het middeleeuwse idee van zelfloochening en het uitstel van levensgeluk tot in het hiernamaals. Een herleving van de klassieke tijd, een renaissance.

In de cultuur van de renaissance verschoof de rol van de vrouw mee. In deze tijd begint de 'querelle des femmes', het literaire debat over de aard en positie van vrouwen, dat in feite nog niet geëindigd is.
De eerste knuppel in het hanenhok werd gegooid door de briljante Italiaans-Franse schrijfster Christine de Pizan. In haar 'Boek van de Stad der Vrouwen' uit 1405 (nog altijd te koop) verdedigt ze de stelling dat de capaciteiten van vrouwen in aanleg gelijk zijn aan die van mannen, alleen dat ze wel evenals mannen onderwijs nodig hebben. In de slipstream van 'De Stad' verschenen vrouwvriendelijke boeken over het huwelijk en de ontwikkeling van de ideale echtgenote. Onderwijs speelde daarin een cruciale rol.

In de talrijke edities van de toenmalige opvoedingsbijbel voor nette jongelingen, 'Il libro del cortegiano' (Het boek van de Hoveling, 1528) schrijft auteur Baldassare Castiglioni dat 'de dingen die een man kan begrijpen een vrouw ook kan begrijpen'. Zijn aanbeveling was dat vrouwen 'kennis moesten hebben van letteren, muziek, schilderkunst; en weten hoe te dansen'.

Goede opvoeding
De aristocratische vader van Sofonisba Anguissola geloofde in deze hoofse idealen en gaf al zijn zes dochters een goede opvoeding, middels lessen thuis. Vader Amilcare was, zeg maar, de wethouder van publieke werken in Cremona, hij ging dus ook over kerken en kunst. Oorspronkelijk kwam de familie uit het verslagen Carthago. De namen Sofonisba, Amilcare en Asdrubrale van haar broer brengen die afkomst in herinnering. Amilcare was niet gefortuneerd genoeg om voor alle zes meisjes een bruidsschat te betalen, hij hoopte dat hun natuurlijke talenten nieuwe wegen zouden openen.

Al vroeg bleken Sofonisba en Elena tekentalenten te hebben. Ze kregen drie jaar les van Bernardino Campi en na diens verhuizing naar Milaan van Berardino Gatti. Beide schilders waren betrokken bij kerkrestauraties, waarover vader Amilcare toezicht hield. Ongetwijfeld zijn hier wederzijdse diensten geleverd. Sofonisba's opleiding bestond uit tekenen, portretteren en het maken van religieuze schilderijen. Uit die leertijd stammen haar religieuze schilderijen van klein formaat.

Vooral in de portretkunst bleek Sofonisba een uitzonderlijk talent.Dat is onmiddellijk duidelijk als je de tentoonstelling binnengaat. In een strak, zwart decor kijkt haar zus Elena, gekleed in een nonnenhabijt, de binnenkomer met grote ogen onderzoekend aan. Het eenvoudige nonnenkleed is met verfijnde penseelstreken geschilderd, gebroken wit, hier en daar een plooi, breed uitlopend naar haar middel, waardoor het ingekapselde gezicht met de donkere ogen alle aandacht krijgt. Het gezicht toont rust, met een vleug van terughoudendheid. Elena houdt een leren bijbeltje vast, maar dat is maar bijzaak. Ze kijkt, blijft kijken, haar blik laat niet los.

Lucia
Na de intrede van Elena in het klooster werkte ze veel samen met haar zus Lucia die even getalenteerd was. Op de Twentse tentoonstelling hangt van haar hand een portret van Pietro Manna, een arts in Cremona. Een donkerblauw geklede man met een bontmanteltje over zijn schouders, het zal wel winter zijn geweest. Egale, bruine achtergrond, grijzende baard. Alles fijn geschilderd. En ook Lucia weet een prachtige oogopslag te schilderen. De arts kijkt afwachtend, maar innemend, zijn intelligente blik geeft aan dat hij openstaat voor een gesprek.

Sofonisba heeft tijdens haar opleiding vele portretten van haarzelf en haar familieleden geschilderd. Ze moest wel, opleidingen met modellen waren voor vrouwen gesloten en de straat zonder chaperonne inlopen werd in haar klasse niet getolereerd. Van zichzelf maakte zij meerdere portretten. Eén hing in de galerij van de Spaanse antiquaar Alfonso Chacon, die als pionier van zijn tijd een portretgalerij had opgezet van beroemde mensen, waarin evenveel mannen als vrouwen voorkwamen. Ook dit portret (1558), tegenwoordig eigendom van de Collectie Prinses Colonna in Rome, is in Enschede te bewonderen. Ook zichzelf wist Sofonisba een intrigerende oogopslag te geven. Geïnteresseerd, en lichtelijk ironisch. Grote amandelvormige ogen. Mooi gezicht, blanke stralende teint, vlechten op het hoofd, kuiltje in de kin. Prachtig geschilderd kanten kraagje met nonchalante koordjes.

Virgo
Zij signeerde haar werk vaak met de toevoeging Virgo, maagd, om haar imago als onberispelijke jonge vrouw te benadrukken. Haar vader zorgde voor haar promotiecampagne, onder zijn kennissen en klanten. Hij had succes. Op de tentoonstelling zijn prachtige portretten van oudere mannen, een dichter, vader zelf en zijn hele gezin te zien. Een uitzonderlijk portret is dat van Markies Massimiliano Stampa (1557), een meisjesachtige tengere jongen, staand naast een zuilenpartij, tegen een donkergroene achterwand. Hij is gekleed in een nauw sluitend zwart pak met een wit kraagje, een hond aan zijn voeten. Ook hier trekken de ogen in het verlegen gezicht onmiddellijk de aandacht.

De verkoopstrategie van vader Amilcare onder de elite van Cremona was zo succesvol dat Sofonisba's naam ook buiten Cremona bekend werd. De schrijver Annibale Caro bestelde in 1558 een portret van haar hand voor zijn collectie. Michelangelo loofde haar werk in een paar brieven aan Amilcare. Werk van Sofonisba is aangetroffen in de collecties van rijke aristocraten als De' Medici, Este en Borghese.

Aan het Spaanse hof
In 1559 kreeg Amilcare een brief van Philips II, waarin de Spaanse koning Sofonisba uitnodigde hofdame en lerares van zijn derde vrouw Elisabeth van Valois te worden. Dit was het definitieve ticket naar de roem. Giorgio Vasari kon niet meer om haar heen en bezocht Cremona voor haar vertrek naar Madrid. Ze zou veertien jaar aan het Spaanse hof verblijven. Sofonisba schilderde koningin Elisabeth, haar opvolgster Anna van Oostenrijk, Don Carlos, Philips II, en prinsessen. Mooi werk, fijne kragen, sjalen en mouwen, maar zonder die opvallende persoonlijke kenmerken die de burgerlijke personen uit haar eerdere werk meekregen.

Ze had een kortstondig huwelijk met graaf Fabrizio de Moncada, dat geregeld was door de Spaanse koning. Bij een aanval van piraten op zee werd hij gedood. Twee jaar later (in 1580) bleek Sofonisba aan alle conventies ontstegen, ze vroeg noch haar broer, die haar voogd was, noch de koning om toestemming weer te trouwen en zocht zelf haar eigen nieuwe echtgenoot uit, kapitein Orazio Lomellino uit Genua. Met hem woonde ze in Genua en in Palermo op Sicilië.

Ze stierf in 1625, ongeveer 90 jaar oud en blind. Vlak voor haar dood kreeg ze bezoek van de schilder Anthony van Dyck, die een tekening van haar maakte in zijn schetsboekje en zijn indruk noteerde. 'Een oude Madonna met een jonge geest en verfijnde manieren. Zij was een geweldige kunstenaar, die naar de natuur werkte'.

Sofonisba Anguissola, Portrettist van de renaissance, t/m 11 juni 2023, Rijksmuseum Twenthe, Lasondersingel 129-131, Enschede. Website: www.rijksmuseumtwenthe.nl.

Peter van Dijk is journalist.