Sofonisba
Anguissola: Portrettist van de renaissance
Het
Rijksmuseumtwenthe (zo heet het tegenwoordig) is hard op weg het museum
van de schaarse vrouwelijke kunstenaars uit de Italiaanse renaissance
te worden. Na de spectaculaire tentoonstelling van het leven en werk
van Artemisia Gentileschi (1593-1654) vorig jaar, kunnen we nu in
Enschede tot 11 juni genieten van haar voorgangster Sofonisba Anguissola
(1535-1625).
Door
Peter van Dijk
| Beide
tentoonstellingen zijn een hommage aan de moed van die paar
vrouwen, die ondanks onderdrukking en tegenwerking toch voor
de eigen ontwikkeling kozen. En er kunnen nog meer tentoonstellingen
volgen. Eentje van de pionier Properzia De' Rossi (1490-1529),
een beeldhouwster en houtsnijdster uit Bologna, waar in haar
tijd ook een aantal andere vrouwelijke kunstenaars werkte.
Een andere van het werk van Plautilla Nelli (1523-1588), een
non en schilderes, die in Florence een atelier had in haar
klooster Santa Caterina da Siena.
Voor
deze vrouwen geldt dat als ze gewoon net zoals mannen hadden
kunnen reizen, les nemen, alle mogelijke onderwerpen schilderen,
hun werk verkopen, zij veel beroemder zouden zijn geweest
en veel meer werk zouden hebben afgeleverd. Vrouwen in die
tijd moesten vooral thuis blijven.
Dankzij Giorgio Vasari (1511-1574), architect, schilder en
kunsthistoricus, kennen we de levens van vele Italiaanse kunstenaars
uit de 16de eeuw. Vasari dacht aanvankelijk, zoals alle andere
mannen, dat vrouwen ongeschikt waren om kunst te maken.
|
|
| |
Sofonisba
Anguissola, 'The Artist's Sister in the Garb of a Nun', Southampton
City Art Gallery. |
Immers,
de bijbel verkondigde dat mannen geschapen zijn naar het evenbeeld
van God en dat vrouwen slechts voortkomen uit de rib van de man.
Beeldschoon
In de eerste editie van zijn kunstenaarsbiografieën 'Le
Vite de piu eccellenti pittori' (1550) vermeldt Vasari slechts
één vrouw, de beeldhouwster De' Rossi uit Bologna.
Die vermelding was al een wonder. Hij schrijft dat ze "niet
alleen bekwaam in de taken binnenshuis was zoals andere vrouwen, maar
ook op verschillende kennisgebieden uitblonk, zodat niet alleen alle
vrouwen, maar ook alle mannen jaloers op haar waren. Deze vrouw was
beeldschoon en zong en musiceerde beter dan ieder andere vrouw in
haar stad. En omdat haar intellect grillig zowel als gerijpt was,
begon zij met het snijden van beelden uit steen. Dat deed zij zo goed
en met zoveel geduld dat deze hoogst ongewoonlijk, maar geweldig waren
om te zien."
Blijkbaar
opende deze kunstenares Vasari de ogen, want in zijn tweede editie
zag hij opeens meer vrouwelijke creatieve geesten. Ook Nelli en Anguissola
kregen aandacht van hem. Hij bezocht zelfs het huis van Sofonisba
Anguissola in Cremona bij Milaan, toentertijd deel van het Spaanse
koninkrijk.
Renaissance
Vasari was een kind van een mooie tijd, de renaissance. De rol van
het individu en daarmee van de vrouw kreeg een belangrijkere plaats
in het onderwijs, de literatuur en de maatschappelijke opvattingen.
Die verandering werd gestimuleerd door het oprukken van de Turken
en de val van Constantinopel. Vele geleerden uit die stad vluchtten
naar Italië en namen hun boeken over Plato, Socrates en Cicero
mee. Het humanisme van de antieke beschaving met zijn belangstelling
voor het individu en het hier en nu, verdrong allereerst in Italië
het middeleeuwse idee van zelfloochening en het uitstel van levensgeluk
tot in het hiernamaals. Een herleving van de klassieke tijd, een renaissance.
| 
|
In
de cultuur van de renaissance verschoof de rol van de vrouw
mee. In deze tijd begint de 'querelle des femmes', het literaire
debat over de aard en positie van vrouwen, dat in feite
nog niet geëindigd is.
De eerste knuppel in het hanenhok werd gegooid door de briljante
Italiaans-Franse schrijfster Christine de Pizan. In haar
'Boek van de Stad der Vrouwen' uit 1405 (nog altijd te koop)
verdedigt ze de stelling dat de capaciteiten van vrouwen
in aanleg gelijk zijn aan die van mannen, alleen dat ze
wel evenals mannen onderwijs nodig hebben. In de slipstream
van 'De Stad' verschenen vrouwvriendelijke boeken over het
huwelijk en de ontwikkeling van de ideale echtgenote. Onderwijs
speelde daarin een cruciale rol.
|
Sofonisba
Anguissola, 'Het schaakspel', 1555, olieverf op doek, 72 x
97 cm. The Raczynski Foundation, Muzeum Narodowe w Poznaniu,
Poznan. |
|
In
de talrijke edities van de toenmalige opvoedingsbijbel voor nette
jongelingen, 'Il libro del cortegiano' (Het boek van de Hoveling,
1528) schrijft auteur Baldassare Castiglioni dat 'de dingen die een
man kan begrijpen een vrouw ook kan begrijpen'. Zijn aanbeveling was
dat vrouwen 'kennis moesten hebben van letteren, muziek, schilderkunst;
en weten hoe te dansen'.
Goede
opvoeding
De aristocratische vader van Sofonisba Anguissola geloofde in deze
hoofse idealen en gaf al zijn zes dochters een goede opvoeding, middels
lessen thuis. Vader Amilcare was, zeg maar, de wethouder van publieke
werken in Cremona, hij ging dus ook over kerken en kunst. Oorspronkelijk
kwam de familie uit het verslagen Carthago. De namen Sofonisba, Amilcare
en Asdrubrale van haar broer brengen die afkomst in herinnering. Amilcare
was niet gefortuneerd genoeg om voor alle zes meisjes een bruidsschat
te betalen, hij hoopte dat hun natuurlijke talenten nieuwe wegen zouden
openen.
Al
vroeg bleken Sofonisba en Elena tekentalenten te hebben. Ze kregen
drie jaar les van Bernardino Campi en na diens verhuizing naar Milaan
van Berardino Gatti. Beide schilders waren betrokken bij kerkrestauraties,
waarover vader Amilcare toezicht hield. Ongetwijfeld zijn hier wederzijdse
diensten geleverd. Sofonisba's opleiding bestond uit tekenen, portretteren
en het maken van religieuze schilderijen. Uit die leertijd stammen
haar religieuze schilderijen van klein formaat.
| Vooral
in de portretkunst bleek Sofonisba een uitzonderlijk talent.
Dat is onmiddellijk duidelijk als je de tentoonstelling binnengaat.
In een strak, zwart decor kijkt haar zus Elena, gekleed in
een nonnenhabijt, de binnenkomer met grote ogen onderzoekend
aan. Het eenvoudige nonnenkleed is met verfijnde penseelstreken
geschilderd, gebroken wit, hier en daar een plooi, breed uitlopend
naar haar middel, waardoor het ingekapselde gezicht met de
donkere ogen alle aandacht krijgt. Het gezicht toont rust,
met een vleug van terughoudendheid. Elena houdt een leren
bijbeltje vast, maar dat is maar bijzaak. Ze kijkt, blijft
kijken, haar blik laat niet los.
Lucia
Na de intrede van Elena in het klooster werkte ze veel samen
met haar zus Lucia die even getalenteerd was. Op de Twentse
tentoonstelling hangt van haar hand een portret van Pietro
Manna, een arts in Cremona. Een donkerblauw geklede man met
een bontmanteltje over zijn schouders, het zal wel winter
zijn geweest. Egale, bruine achtergrond, grijzende baard.
Alles fijn geschilderd. En ook Lucia weet een prachtige oogopslag
te schilderen. De arts kijkt afwachtend, maar innemend, zijn
intelligente blik geeft aan dat hij openstaat voor een gesprek.
|
|
| |
Sofonisba
Anguissola, 'Zelfportret', 1558, olieverf op paneel, 25,6
x 19,3 cm. Collectie Prinses Colonna, Rome. |
Sofonisba
heeft tijdens haar opleiding vele portretten van haarzelf en haar
familieleden geschilderd. Ze moest wel, opleidingen met modellen waren
voor vrouwen gesloten en de straat zonder chaperonne inlopen werd
in haar klasse niet getolereerd. Van zichzelf maakte zij meerdere
portretten. Eén hing in de galerij van de Spaanse antiquaar
Alfonso Chacon, die als pionier van zijn tijd een portretgalerij had
opgezet van beroemde mensen, waarin evenveel mannen als vrouwen voorkwamen.
Ook dit portret (1558), tegenwoordig eigendom van de Collectie Prinses
Colonna in Rome, is in Enschede te bewonderen. Ook zichzelf wist Sofonisba
een intrigerende oogopslag te geven. Geïnteresseerd, en lichtelijk
ironisch. Grote amandelvormige ogen. Mooi gezicht, blanke stralende
teint, vlechten op het hoofd, kuiltje in de kin. Prachtig geschilderd
kanten kraagje met nonchalante koordjes.
Virgo
Zij signeerde haar werk vaak met de toevoeging Virgo, maagd, om haar
imago als onberispelijke jonge vrouw te benadrukken. Haar vader zorgde
voor haar promotiecampagne, onder zijn kennissen en klanten. Hij had
succes. Op de tentoonstelling zijn prachtige portretten van oudere
mannen, een dichter, vader zelf en zijn hele gezin te zien. Een uitzonderlijk
portret is dat van Markies Massimiliano Stampa (1557), een meisjesachtige
tengere jongen, staand naast een zuilenpartij, tegen een donkergroene
achterwand. Hij is gekleed in een nauw sluitend zwart pak met een
wit kraagje, een hond aan zijn voeten. Ook hier trekken de ogen in
het verlegen gezicht onmiddellijk de aandacht.
De
verkoopstrategie van vader Amilcare onder de elite van Cremona was
zo succesvol dat Sofonisba's naam ook buiten Cremona bekend werd.
De schrijver Annibale Caro bestelde in 1558 een portret van haar hand
voor zijn collectie. Michelangelo loofde haar werk in een paar brieven
aan Amilcare. Werk van Sofonisba is aangetroffen in de collecties
van rijke aristocraten als De' Medici, Este en Borghese.
Aan
het Spaanse hof
|
|
In 1559 kreeg Amilcare een brief van Philips II, waarin
de Spaanse koning Sofonisba uitnodigde hofdame en lerares
van zijn derde vrouw Elisabeth van Valois te worden. Dit
was het definitieve ticket naar de roem. Giorgio Vasari
kon niet meer om haar heen en bezocht Cremona voor haar
vertrek naar Madrid.
Ze
zou veertien jaar aan het Spaanse hof verblijven. Sofonisba
schilderde koningin Elisabeth, haar opvolgster Anna van
Oostenrijk, Don Carlos, Philips II, en prinsessen. Mooi
werk, fijne kragen, sjalen en mouwen, maar zonder die opvallende
persoonlijke kenmerken die de burgerlijke personen uit haar
eerdere werk meekregen.
Ze
had een kortstondig huwelijk met graaf Fabrizio de Moncada,
dat geregeld was door de Spaanse koning. Bij een aanval
van piraten op zee werd hij gedood. Twee jaar later (in
1580) bleek Sofonisba aan alle conventies ontstegen, ze
vroeg noch haar broer, die haar voogd was, noch de koning
om toestemming weer te trouwen en zocht zelf haar eigen
nieuwe echtgenoot uit, kapitein Orazio Lomellino uit Genua.
Met hem woonde ze in Genua en in Palermo op Sicilië.
|
Sofonisba
Anguissola, 'Familieportret', ca. 1558, olieverf op doek,
157 x 122 cm. Nivaagaards Malerisamling, Nivå. |
|
Ze
stierf in 1625, ongeveer 90 jaar oud en blind. Vlak voor haar dood
kreeg ze bezoek van de schilder Anthony van Dyck, die een tekening
van haar maakte in zijn schetsboekje en zijn indruk noteerde. 'Een
oude Madonna met een jonge geest en verfijnde manieren. Zij was een
geweldige kunstenaar, die naar de natuur werkte'.
Sofonisba
Anguissola, Portrettist van de renaissance, t/m 11 juni 2023, Rijksmuseum
Twenthe, Lasondersingel 129-131, Enschede. Website: www.rijksmuseumtwenthe.nl.
Peter
van Dijk is journalist.
Terug
naar boven | Print
dit artikel! |
LEES MEER ARTIKELEN OP DE PAGINA ACTUEEL
|
|
