Theodoor Rombouts: Herontdekking van een Vlaamse caravaggist

Het Museum voor Schone Kunsten -MSK- Gent, presenteert de eerste monografische tentoonstelling ooit gehouden over Theodoor Rombouts, Virtuoos van het Vlaamse caravaggisme (1597-1637).

Door Joke M. Nieuwenhuis Schrama

Het MSK is het oudste museum van België, destijds (1798) ontstaan als een 'provinciaal' museum in de stad Gent, met een kleine verzameling kunstwerken, aanvankelijk bijeengebracht in de Sint-Pieterskerk. Vrijwel een eeuw na de oprichting werd de vriendenvereniging van het museum in het leven geroepen door een groep Gentse notabelen en kunstliefhebbers; nu dan honderdvijfentwintig jaar oud. Sinds 1904 is het museum gehuisvest in het monumentale onderkomen aan het Citadelpark. In het kader van het 225-jarig bestaan van het museum, is een vernieuwd parcours samengesteld dat langs zo'n zeshonderd kunstwerken voert (uit de collectie van 20.000 objecten) en de geschiedenis van dit museum en de verworven kunstwerken verhaalt. In dit dubbele jubileumjaar wordt onder meer een ode aan Theodoor Rombouts gebracht, een kunstenaar die ten onrechte in de vergetelheid is geraakt. Tijdens zijn korte leven genoot hij wel bekendheid en waardering in Antwerpen en ook van grootheden en tijdgenoten als Rubens, Van Dyck en Jordaens.

Caravaggio
De eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat ik alleen van Rombouts' naam had gehoord, niet als 'Vlaamse caravaggist', eerder als Vlaamse oude meester en dan nog zonder specifieke beelden, maar dat veranderde bij het zien van de tentoonstelling. Het Centraal Museum Utrecht presenteerde 'Caravaggio en Europa' in 2018, een expositie die ik niet heb bezocht, anders zou ik waarschijnlijk eerder oog in oog hebben gestaan met de werken van Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) en zijn navolgers, waaronder Rombouts...
Karel van Mander schrijft in 1604 in zijn Schilder-boeck: 'Daer is oock eenen Michael Agnolo van Caravaggio, die te Room wonderlijcke dinghen doet.' (Bron: Centraal Museum Utrecht)
Van Mander spoort de 'Schilder-jeught' aan Caravaggio na te volgen. Rome was voor een jonge kunstenaar dé plek om zijn opleiding af te ronden. Met name om er de kunst uit de oudheid en de renaissance te bestuderen.

Italië
En zo deed Rombouts dat ook in 1616 en, toen nog maar een tiener, reisde hij vanuit Antwerpen samen met enkele vakgenoten naar Italië. Zijn opleiding had hij tot dusver bij Frans van Lanckvelt (?-1638) gekregen, en daarna bij Abraham Janssen (1573-1632). De laatste zou hij overtreffen met zijn kunst en kunde. Rombouts bleef tot 1624 in Italië, waar hij werd geïnspireerd door de belangrijkste navolger van Caravaggio, Bartolomeo Manfredi (1582-1622). Hij verbleef niet alleen in Rome, maar ook in Pisa en Florence. Terug in Antwerpen (Rombouts werd lid van het Sint Lucas Gilde), ontwikkelde hij een geheel eigen artistieke signatuur, met zowel invloeden uit het Noorden als Zuiden.

Postuum vereerd
De tentoonstelling is samengesteld uit onderwerpen als 'Religieuze Taferelen', 'Lichaam en Geest', 'De Zintuigen', 'Muziek', 'Grootse Opdrachten', 'Atelier en Samenwerking', 'Vrolijke Gezelschappen' en 'Spel'. Deze selectie is gemaakt door Dr. Frederica van Dam, samen met Dr. Johan de Smet en Valentine De Beir. Het resultaat is een verrassend (en postuum verdiend) nieuw totaalbeeld van de kunstenaar en zijn werk.

MSK en Rombouts
Het MSK heeft een bijzondere band met de Antwerpse oude meester. In 1860 werd de 'Allegorie van de vijf zintuigen' (1632) verworven door het museum. Dit werk is inmiddels uitgegroeid tot een publieksfavoriet. Ook het grootste werk van Rombouts, de 'Allegorie van het Schepengerecht van Gedele' (1627/28), behoort tot de vaste collectie die in het museum wordt getoond. Dat werk is ook niet zo makkelijk te verplaatsen naar depot, door de afmetingen van 382 x 435 cm. Daarnaast noem ik nog het werk 'Bij de tandentrekker' uit circa 1628, dat speciaal voor deze tentoonstelling is gerestaureerd.

Dat Rombouts zijn leermeester voorbijstreefde met zijn schilderkunstige kwaliteiten, is goed te zien in het thema Religieuze Taferelen. Het tafereel van 'De kruisafneming' (1627/28), het werk dat uit de Sint-Baafs Kathedraal is gekomen, heeft Rombouts beslist emotioneler en dramatischer verbeeld dan Janssen - beide werken worden hier samen getoond - maar misschien is dat persoonlijk. Het succes en de bekendheid van Rombouts, vooral door zijn vrije en zijn genrewerken, werden na zijn plotselinge dood ondergesneeuwd door die van zijn vak- en stadsgenoten, de barokschilders Rubens, Van Dyck en Jordaens. Rombouts werd niet ouder dan veertig jaar en als gevolg daarvan is zijn oeuvre beperkt gebleven, ofschoon een mens in de zeventiende eeuw met vijfenveertig jaar al oud was.

Muziek en Spel
Mijn favorieten zijn te vinden in het thema Muziek en Spel, waar dan ook bij mij ineens een vage herkenning kwam van Rombouts' werken. De taferelen met muzikanten, waarbij hij de muziekinstrumenten zo loepzuiver heeft geschilderd. Om het thema te versterken, is in deze zaal een prominent gedeelte ingericht met onder meer muziekinstrumenten uit die periode, met hier en daar de namen van de instrumentmakers erbij vermeld. Jammer wel dat er (op dat moment) geen achtergrondmuziek te horen was van bijvoorbeeld een schalmei, luit of gitaar, om de sfeer te verhogen. U kunt voorbeelden van luitmuziek horen via deze link: www.youtube.com/Luit.

Lute player
Voor het campagnebeeld is Rombouts' 'De Luitspeler' uit 1620 gebruikt. Het is een van zijn meest succesvolle en invloedrijke werken, overgekomen uit het Philadelphia Museum of Art voor deze tentoonstelling. Het werk siert eveneens de omslag van de catalogus. De muzikant luistert scherp naar de klank van zijn luit, of er geen imperfect toontje in schuilt. Het trijpen tafelkleed met daarop enkele attributen is tastbaar geschilderd. De vader van de kunstenaar was een welgestelde kleermaker en de kennis van textielstructuren en de weergave ervan beheerste Rombouts met recht: Virtuoos.

Het Philadelphia Museum of Art bezocht ik lang geleden, maar het werk van Rombouts kan ik me niet herinneren, wellicht was het toen ook 'on loan'. Het museumbijschrift in Philadelphia luidt (vertaald uit het Engels):
'Luitspelers werden vaak belachelijk gemaakt vanwege de buitensporige hoeveelheid tijd die ze besteedden aan het stemmen van hun instrumenten. De intense blik van deze straatmuzikant lijkt de moeilijkheid van de taak te onderstrepen en suggereert dat er misschien meer op het spel staat dan muzikale harmonie. Het tonen van een muziekinstrument dat gestemd wordt, was een verhulde verwijzing naar het streven naar harmonie in de liefde. Snaarinstrumenten kunnen ook matigheid symboliseren, vooral wanneer ze worden getoond in het gezelschap van een kroes en een pijp, zoals hier'.

In de zaal waar het werk 'De Kaartspelers' is te zien, staat een vitrine waarin eeuwenoude (gave) speelkaarten zijn gerangschikt, samen met een prachtig, eveneens oud triktrakspel. Al deze toepasselijke attributen geven de tentoonstelling een speels en aantrekkelijk karakter.

Bij de tentoonstelling is de eerste monografische catalogus verschenen die is gewijd aan het oeuvre van Theodoor Rombouts, hardcover, 288 pagina's, Uitgeverij Snoeck, ISBN 9789461618155, 50 euro.

Sint-Baafs Kathedraal
En ben je toch in Gent, dan is onder (veel) meer een bezoek aan de Sint-Baafs kathedraal een aanrader. 'Het Lam Gods' heb ik daar al een paar keer kunnen bewonderen, zowel in oude als gerestaureerde staat. Nu dan op een vaste plaats in de Sacramentskapel, in een geklimatiseerde, veilige glazen behuizing. Een iconisch kunstwerk met een bewogen geschiedenis... In de vernieuwde twaalfde-eeuwse crypte – waar het tijdens de wintermaanden binnen behaaglijker is dan in de koude kerk erboven – is een 'Augmented Reality' tour ingericht. In die tour wordt het dagelijks leven in het atelier van de gebroeders van Eyck uitgebeeld. 'Augmented People' kan je bezig zien als leerling kunstschilders die meehelpen met het voorbereiden van de olieverf, zoals het vijzelen van de pigmenten. Ook Jan van Eyck zelf, samen met de opdrachtgevers van het veelluik, Joos Vijd en zijn vrouw Elisabeth Borluut, die daar goedkeurend rondwandelen en toekijken. Het is heel even wennen aan de bril met de 'real world' rondgang erachter, maar het is de moeite waard. Wil je dat toch liever niet, dan kan een tablet met earphones een alternatief zijn. Meer informatie: www.sintbaafskathedraal.be/nl/lam-gods-ar-tour.

Theodoor Rombouts, Virtuoos van het Vlaamse caravaggisme, t/m 23 april 2023, Museum voor Schone Kunsten, Fernand Scribedreef 1, Gent, België. Website: www.mskgent.be.