De (Gemiste) Opleiding van mejuffrouw Vogel
Raphaela Vogel in Museum De Pont Tilburg

Kunst kan actueel zijn en confronterend. Ga naar museum De Pont in Tilburg en kijk gefascineerd naar de film van de Duitse kunstenares en feministe Helke Sander (11 minuten). Een wanhopige vrouw klimt met een baby in de draagzak in een eng-hoge hijskraan. Een kleuter klautert voor haar uit. Tijdens haar klimpartij strooit de vrouw pamfletten naar beneden. Er staat op geschreven dat ze met haar kinderen naar beneden springt als zij voor middernacht geen betaalbare woning heeft.

Door Peter van Dijk

Het is een gebeurtenis uit de voormalige DDR tijdens de woningnood van de jaren 1970-80. De afloop kennen we niet. De Duitse kunstenares en feministe Helke Sander heeft het drama later nagespeeld in een studio. Haar video is een van de belangrijke inspiratiebronnen van de jonge en gevierde Duitse kunstenares Raphaela Vogel. Aan het omvangrijke werk van Vogel is een tentoonstelling in museum De Pont in Tilburg gewijd. Een redelijk grote overzichtstentoonstelling, die Vogel zelf 'Kraaan' heeft gedoopt. Een woordspeling, die verwijst naar een hijskraan en dus ook naar de video van Sander en naar de kraanvogel, een van de vele beesten die Vogel in haar werk gebruikt. Ze is geboren in 1988, woont en werkt in Berlijn. Groot geworden in de Duitse antikraak- en antifascisme beweging. Ze nam deel aan het Nederlandse postgraduate programma 'De Ateliers' van 2014 tot 2016. Ze is een komeet aan de kunsthemel als multimediaal kunstenares en muzikaal talent (ze speelt voortreffelijk piano, harmonica en zingt prachtig). Haar grote wens is een musical te maken in de trant van een mis.

Hoogmoed
Hoewel ze zelf zegt huiverig te zijn voor het grote verhaal, staat voor haar de hijskraan symbool voor de hoogmoed van de mens. Het mannelijk exemplaar van de mensensoort was de aanleiding voor haar voorliefde voor zeer grote werken. In een interview met het modeblad Vogue, Duitse editie (april 2020), vertelt ze dat het, te midden van al die aanstormende dominante mannen op de academie, lastig was om op te vallen. Door hele grote dingen te maken, zagen ze in ieder geval opeens je werk staan. Raphaela afficheert zich niet als feministe, maar ze probeert wel kunstwerken te scheppen vanuit een vrouwelijk perspectief. Een definitie daarvoor heeft ze niet. Ze doet het, zegt ze, gewoon als persoon.

Al meteen bij binnenkomst van de grote tentoonstellingshal van De Pont word je geconfronteerd met wat wellicht als een vrouwelijke kijk geduid kan worden. Een groot anatomisch model van het mannelijke voortplantingsorgaan op een kar, wordt voortgetrokken door tien witte geraamtes van giraffen. De titel luidt: 'Kunnen en moeten', vorig jaar voor het eerst te zien op de Biënnale in Venetië. Alles is opvallend aan dit kunstwerk, de vele beesten, de kar met wielen, de grote slappe penis, de roze vleeskleur. Hoe kunnen we dit geheel plaatsen, begrijpen? Verschillende interpretaties zijn mogelijk. Je moet er in ieder geval omheen lopen en dan zie je dat op de meeste onderdelen een ziekte of aandoening staat geschreven. Op de prostaat staat kanker, op de ballen balkanker, op de penis erectiestoornissen, op de blaas blaaskanker en op de eikel staan wratten getekend.

Het mannelijke geslachtsorgaan kent vele ziekten, maar wordt in dit werk op een kar met wielen, een verhoging, rondgereden. Is dit een satire? Een mikpunt van spot? Een laatste restje waardigheid? In ieder geval is helder dat alle triomfantelijkheid is verdwenen. Het is een anatomische dwarsdoorsnede geworden, zoals van andere onderdelen van het menselijke lichaam, met ziektes en zwaktes. Het mannelijke geslacht is in deze voorstelling in ieder geval zijn historische dominantie kwijt. Het is niet meer dan het is. Een orgaan. In dezelfde trant heeft ze in 2017 'Uterusland' gecreëerd, de boezem van een vrouw, half anatomisch opengelegd, zodat tepelopbouw, zenuwen, bloed- en melkvaten zichtbaar worden (niet in Tilburg te zien). Dit beeld staat niet op een voetstuk, maar gewoon op de grond en is eveneens door draden verbonden met giraffen.

Giraffen
Vogel gebruikt vaak giraffen in haar werk, want deze dieren maken weliswaar indruk met hun lange nekken, maar stralen niet zoals olifanten of neushoorns dominantie uit. In feite zijn het door hun kwetsbare hoge poten en lange nek, frêle dieren. 'Tussenbeesten' noemt zij hen.

De hoogmoed van de mens komt terug in haar bouwwerkenpark, 'Rollo' (2019) genaamd. De naam is een gebaar naar haar poedel en onafscheidelijke vriend, Rollo. De hond speelt in verschillende video's mee. Niet in deze. Hij moet beneden blijven als zij in een duizelingwekkende kraan klimt. Ze heeft haar handen hard nodig voor een 360 graden-filmtoestel. Eenmaal hoog in de kraan verkleint zij zelf tot een nietige pop in een draaikolk van ringen. Deze video 'Rollo' speelt op een megabreed scherm te midden van een flink aantal wereldberoemde bouwwerken, die op schaal zijn nagemaakt. Ze zijn iets groter dan de bezoeker en alleen al daardoor veel minder dominant, het geheel heeft een Madurodam-effect. De Arc de Triomphe, het Vrijheidsbeeld en de Zuil van Nelson op Trafalgar Square hebben al hun grootsheid verloren, dankzij een tijdrovende ingreep van Raphaela Vogel, die alles nauwgezet nagebouwd en verkleind heeft. Tijdens het lopen tussen de gebouwen klinkt de stem van Vogel door speakers. Zij zingt op de wijs van Nina Simone's 'Ain't Got No, I Got Life', en somt haar zegeningen en tegenslagen op.

Spitfire
'A Woman's Sports Car' (2018) is mogelijk een mix van jeugdherinneringen, dromen en verwachtingen. De sportauto, die centraal staat in dit werk, is een Spitfire, de legendarische, kleine sportauto van Triumph, waarvan er tussen 1962 en 1980 zo'n 300.000 geproduceerd zijn. Vooral lenige jonge mensen met niet al te grote beurzen kochten deze cabriolet, waarin je weliswaar opgevouwen zat, maar wel in de zon. De moeder van de kunstenares reed er in rond, getuige onder meer het nummerbord M AMA 59H. De gele Spitfire staat op een ronddraaiend platform, de koplampen werpen kattenogen op de muur. Een video, wederom gemaakt met een 360 graden camera, wordt geprojecteerd vanuit een vogel(?)kooitje, dat gemonteerd is op de achterkant van de Spitfire. Op de voorstoel ligt de zwarte pruik van moeder. (Haar moeder heeft Raphaela intussen laten weten de Spitfire graag te willen overnemen). De projectie toont door elkaar lopende beelden van paradijselijke vakantieoorden, Indiase of Perzische paleizen, bossen waarin Rollo rondholt, toendra's, zandverstuivingen. Veel caleidoscopische opnames. Raphaela speelt zo nu en dan op accordeon. De soundtrack is van Vogel zelf, accordeonmuziek, reclamedeuntjes, mysterieuze geluiden.

Op deze tentoonstelling is nog ander werk uit de serie 'Uterusland' (2019) te zien. Een video waarin Vogel met een levensechte babypop een waterglijbaan afroetsjt. De suggestie is dat de glijbaan een eindeloos geboortekanaal is, duizelingwekkend voor de foetus, maar het is ook alsof de maker haar eigen geboorte herbeleeft. Het beeld beweegt voortdurend met de ronddraaiende vrouw en baby mee. Het geluid lijkt op zware ademhaling. In dezelfde duistere zaal hangt voor het videoscherm een lange draad met een serie melkmachines. De slangen aan de zuignappen zijn gemaakt van ragfijne strengen witte wol. Mens en dier zijn in een zaal samengebracht, alsof de scheidslijn tussen mens en dier er niet toe doet, oneigenlijk is. Een terugkerend thema in het werk van Raphaela Vogel.

Behalve video's, installaties en multimediale kunst maakt Vogel ook eenvoudige, mooie kunstvoorwerpen, zonder verhaal. Prachtig is 'Ultranackt, Blik op Uterusland'. Een simpel driedimensionaal kruis, het meest lijkend op een Maltezer kruis, grijs van kleur dat een metalig effect oproept, met twee paarse vlinders tegen elkaar gezet en vier witte ogen in het centrum. Een figuur uit een sciencefiction video.

Lock-down
Tijdens de corona lockdown heeft Raphaela Vogel veel gelezen. Al deze verzamelde kennis wilde ze opslaan, systematiseren en doorgeven aan de buitenwereld. Op een creatieve manier, maar hoe? Ze prepareerde zeventien dierenhuiden, van geit, schaap en eland en hing ze in de vorm van platte kadavers aan een constructie van aluminium buizen. Iedere huid beschilderde, bekraste, beplakte ze met teksten en schema's over muziek, componisten, verwijzingen naar de filosofie, referenties aan Karl Marx en Pierre Bourdieu (Frans socioloog), zinnen uit de literatuur en de popcultuur. Eén huid heet 'De Petroleum Boom' en behelst een stratenplan vol grootvervuilers uit de fossiele industrie. De voorste, allereerste huid, versierde ze met mooie lichtblauwe en roze kleuren en met haar zelfportret in roze en zwart. Ze gaf de hele serie de grappige titel mee 'De (Gemiste) Opleiding van mejuffrouw Vogel'. De zeventien huiden, die over meer dan vijftig meter lengte hangen, vormen de meest subjectieve en vrolijke mindmap van een individu, die ik ooit gezien heb.

Kraaan, Raphaela Vogel, nog t/m 27 augustus 2023, De Pont Museum, Wilhelminapark 1, Tilburg. Website: https://depont.nl.

Peter van Dijk is journalist.