Vermeer belicht en doorgelicht
Publicatie bij de tentoonstelling 'Dichter bij Vermeer', Rijksmuseum Amsterdam

Er is in de laatste pakweg 150 jaar wel meer onderzoek gedaan naar het leven en werk van Johannes Vermeer (1632-1675), maar het internationaal team van Vermeerkenners onder leiding van Pieter Roelofs en Gregor J.M. Weber, deed nog uitgebreider speurwerk.

Door Joke M. Nieuwenhuis Schrama

In het zicht van de grote monografische tentoonstelling 'Dichter bij Vermeer' in het Rijksmuseum, heeft dat onderzoek en de letterlijke 'doorlichtingen' van zijn werken, weer nieuwe inzichten opgeleverd over de meesterschilder. Ofschoon er nog wel iets mystieks rond Vermeer blijft bestaan, is het team weer meer te weten gekomen over zijn maatschappelijke positie, huishouden, geloofsleven, zijn technieken en de invloed van zijn omgeving op zijn kunst en kunde.

Once in a lifetime
Voor wie geen ticket meer heeft kunnen bemachtigen om daadwerkelijk dichter bij Vermeer te komen, is deze publicatie van Hannibal Books wellicht een goed alternatief of een troost. Het boek is verschenen bij de genoemde tentoonstelling die van 10 februari tot 4 juni 2023 in het Rijksmuseum in Amsterdam loopt en waar 28 werken van de meesterschilder zijn te bekijken. Dit is de grootste en meest spraakmakende Vermeertentoonstelling tot nu toe in Nederland. Het lijkt bijna opgedrongen. 'Once in a life time' of: 'Nu of nooit', en dat geldt tot over de landsgrenzen, want de genialiteit van Vermeer is bekend op diverse continenten.

37 werken
Alle 37 (aan Vermeer toegeschreven) werken, worden in dit boek extensief beschreven, met bijbehorende essays van de diverse Vermeerkenners. Voor wie inmiddels naar de tentoonstelling is geweest, of voor de gelukkigen met een geboekt ticket in the pocket, kan het boek respectievelijk als aanvulling of opmaat dienen. Wat betreft de werken die normaal al in Nederland zijn te bekijken - dat zijn er acht, verdeeld over het Rijksmuseum zelf en het Mauritshuis in Den Haag - lijkt het mijns inziens beter om die in een wat relaxtere atmosfeer te gaan bekijken, namelijk in hun eigen omgeving in Amsterdam en Den Haag. De overige twintig zijn in dit geval wel interessanter, want die zijn van heinde en verre naar Amsterdam gekomen. Ook valt in deze publicatie veel te lezen over de tijd- en vakgenoten van Vermeer, hun vernieuwingen, inspiraties, genres. Ze worden besproken in de 17de eeuwse tijdsgeest, uiteraard meer dan in de tentoonstelling zelf.

Kunst en boeken
Het lijvige boek (320 blz. op 130 grams papier, totaal ca. 1000 gram) is ontworpen door Irma Boom (1962), in hardcover of paperback. Voor de ontwerpster zijn kunst en het maken van boeken nauw verbonden. Zij ontwierp boeken voor musea en vele kunstenaars. Al twintig jaar werkt zij samen met het Rijksmuseum. Verder heeft zij internationale opdrachten op haar naam staan voor tentoonstellingen en boeken, zoals voor het MoMa in New York, het Art Institute of Chicago, de architect Rem Koolhaas, het modemerk Chanel, etc. Toepasselijk genoeg ontving de grafisch ontwerpster negen jaar geleden de Johannes Vermeer Prijs (Nederlandse staatsprijs voor de kunsten) voor haar oeuvre.

Details
Boom heeft details uit schilderijen van Vermeer fors uitvergroot en gebruikte deze voor de omslag en de tussenillustraties in het boek. Sommige van deze details zijn ook gebruikt in de tentoonstelling zelf, waarvan het ontwerp eveneens door Boom is gemaakt. Details of fragmenten uit 'Dame en dienstmeid', 'Het melkmeisje', 'Schrijvende vrouw in het geel', 'Brieflezende vrouw in het blauw' of 'Meisje met de rode hoed', zijn goed terug te vinden en daardoor is ook te zien hoe buitengewoon vakkundig Vermeer was. Het gele (bed)jasje afgezet met hermelijnbont, dat de schrijvende vrouw in het geel draagt, heeft Vermeer meerdere malen gebruikt. Op de afbeeldingen van zijn werk is het vijf keer te zien en mogelijk heeft hij het ook nog gebruikt in 'Vrouw met de weegschaal', maar dan in een blauwe kleur geschilderd met wit bont, het heeft dezelfde snit.

Dat gele jasje is beschreven in de 'Boedelinventaris van Catharina Bolnes' (dan de weduwe van Vermeer), opgemaakt 29 februari 1676 door notaris Johannes van Veen. Bij 'linne en wolle' staat vermeld 'eene geele zatijne mantel met witte bonte kanten', in de ruimte die was vastgelegd als 'Inde groote zael' en waar de meeste persoonlijke eigendommen bewaard werden. Het voelt een beetje als ongeoorloofd neuzen in iemands eigendommen, maar het is al bijna 350 jaar geleden en of er nog verre nazaten van Vermeer in leven zijn, is niet bekend.

Archief
De publicatie lijkt een ware Vermeerencyclopedie of -archief, zo uitgebreid is alles beschreven, gerangschikt in 24 hoofdstukken of thema's, beginnend met de afbeeldingen van de 37 schilderijen van Vermeer. Die afbeeldingen gidsen je door het boek heen naar herkomst en literatuur, besprekingen, etc. verdeeld over de hoofdstukken. De hoofdredactie, bestaande uit Pieter Roelofs en Gregor J.M. Weber, levert de grootste bijdrage aan het geheel, daarnaast nog teksten van zeven Vermeerkenners, elk vanuit hun eigen expertise. Achtergronden in de diverse schilderijen, symbolisch of niet, worden naar voren gehaald. Je komt meer te weten over de tapijten, muziekinstrumenten, landkaarten, of keukenattributen. Vermeers rekwisieten als het ware, daar is veel van terug te vinden in de beschrijvingen.

Landkaarten bijvoorbeeld, Vermeer was geïnteresseerd in topografie (die kaarten zijn overigens niet terug te vinden in de boedelinventaris). Hij gebruikte onder meer wandkaarten van Claes Jansz Visscher (1587-1652) en Willem Jansz Blaeu (1571-1638) als achtergrond in bijvoorbeeld 'De Schilderkunst', 'Soldaat en het lachende meisje', alsook 'Jonge vrouw met een waterkan'. Voor zover je kunt zien, heeft hij ook de legenda goed uitgebeeld.

Voor Vermeerliefhebbers is deze publicatie beslist een goede investering.

Vermeer (NL), Pieter Roelofs & Gregor J.M. Weber (red.), hardcover, 320 pagina's, ISBN 978 94 6466 617 5, Rijksmuseum/Hannibal Books, 59 euro. Website: hannibalbooks.be/vermeer.

Toch nog even binnen kijken? www.youtube.com/Vermeer, of de documentaire 'Dicht bij Vermeer' zien: www.eyefilm.nl/nl/dicht-bij-vermeer (trailer gratis). Ook de expositie in Museum Prinsenhof Delft is beslist een aanrader: prinsenhof-delft.nl/het-delft-van-vermeer.