Van Oude Meesters en Nieuwe Meesters

'De dood van Maria' van Hugo van der Goes is een van de belangrijkste werken in de collectie Vlaamse primitieven van Musea Brugge. Het werd tussen 2018 en 2022 grondig gerestaureerd en staat nu centraal in een tentoonstelling in het Sint-Janshospitaal. In zes thema's wordt dieper ingegaan op 'De dood van Maria'. Vijf Nieuwe Meesters, bekende Nederlanders en Belgen, leiden ieder een aspect van de tentoonstelling in, via videoportretten.

Door Joke M. Nieuwenhuis Schrama

Hugo van der Goes (1440-1483) behoort tot de Vlaamse primitieven. Er is in vergelijking met bijvoorbeeld Hans Memling of Jan van Eyck minder over hem bekend, maar het werk 'De dood van Maria' dat hij zo'n 540 jaar geleden schilderde, heeft hem zeker faam gegeven. Karel van Mander heeft Van der Goes in zijn Schilder-boeck opgenomen, uitgegeven in 1604, en hem daarin als volgt besproken:
"(…) Het leven van Huge van der Goes, Schilder van Brugge. Het is een ghemeen ghebruyck, oft een dinghen dat veel gheschiet, wanneer ghesien wort dat yemant, een groot Meester gheworden zijnde in onse Const, in eeren en voorspoet is gecomen, dat d'Ouders hun kinders te meer houden op de Teycken-const, ghelijck Ioannes daer door oock wel veel Discipelen soude ghecregen hebben, dan het schijnt wel dat hy daer niet te begheerich nae en was: doch heeft hy ghehadt eenen, ghenaemt Huge van der Goes, den welcken van grooten gheest en vernuft wesende, is een uytmuntigh goet Schilder gheworden. Hy heeft van zijn Meester gheleert de Const van Oly-verwe (...)" (Bron: DBNL)

City dressing
Als ik Brugge binnenkom vanaf het station – met een fietstaxi, valt mij de zogenaamde 'city dressing' op, in de kleur blauw. Dat heeft evenveel te maken met de dan op handen zijnde voetbalmatch tussen Brugge en Porto (blauw voor Brugge) als met het blauw van Maria's mantel. Brugge is een Mariastad en de tentoonstelling 'de dood van Maria' in Museum Sint-Janshospitaal wordt met billboards primair in blauw aangegeven.

Hemelvaart
'Oog in oog met de dood' klinkt wat afschrikwekkend. Door de eeuwen heen is de dood van Maria uitgebeeld door schilders, tekenaars, graveurs en beeldhouwers. 'Maria Hemelvaart' was mij eerlijk gezegd beter bekend dan 'de dood van'. Vermoedelijk omdat ik met de Rooms-Katholieke religie ben opgegroeid, dat wil zeggen tot aan mijn late tienerjaren en daarna geloofde ik het wel - in de meest figuurlijke zin welteverstaan. Maria Hemelvaart, al is het maar een titel, klinkt wat mystieker.

Mariasteden
De Mariadevotie in België is groter dan in Nederland, met name in Brugge en zoals gezegd maakt deze stad deel uit van de Belgische Mariasteden, waartoe ook Antwerpen en Halle behoren. Het is te zien aan de ruim driehonderd Mariabeeldjes in de gevels van de Brugse gebouwen en woonhuizen. Ze worden onderhouden door een Mariavereniging, sommige met een eigentijdse twist, maar altijd met een verwijzing naar Maria.

Nieuwe meesters
De thematische tentoonstelling omvat, met het gerestaureerde paneel 'De dood van Maria' als middelpunt, zeventig objecten, waaronder schilderijen van onder meer Van der Goes, Hans Memling, Petrus Christus, Geertgen tot Sint Jans, Jan Provoost en Albrecht Bouts. Verder sculpturen, manuscripten en religieuze gebruiksvoorwerpen, voornamelijk 14e, 15e of 16e eeuws. Uit deze objecten zijn zogenaamde 'drivers' geselecteerd, die een verwijzing bevatten naar de kunst- en cultuurhistorische betekenis van 'De dood van Maria'. Deze werken zijn geïnterpreteerd door kunstenaar Berlinde de Bruyckere (1964), op het thema: Zin. En door Ivo van Hove (1958), theater en operaregisseur, op het thema: Beleven. Door Anne Teresa de Keersemaeker (1960), choreografe, op het thema: Virtuoos. Door Ilja Leonard Pfeijffer (1968), dichter en schrijver, op het thema: Maria Icoon. En door Sholeh Rezazadeh (1989), schrijfster en arts, op het thema: Afscheid. Te zien zijn video-opnames waarin de vijf bovengenoemde nieuwe meesters hun professionele en individuele dialoog met Van der Goes' werk en de betreffende 'drivers' hebben gecreëerd. Een tweetal wordt hieronder uitgelicht.

Zin
In dit thema vertelt Berlinde de Bruyckere in een videoportret van enkele minuten over haar invalshoek. Dat er van het schilderij 'De dood van Maria' een spirituele kracht uitgaat, is zeker. Het werk zou uitnodigen tot contemplatie en innerlijke beschouwing. De 'drivers' bij dit thema zijn de werken van Geertgen tot Sint Jans, 'Johannes in de Wildernis' (ca.1480/90) en van Hans Memling, 'Van Nieuwenhovediptiek' (1487).

Maria Icoon
Het videoportret in dit thema is van Ilja Leonard Pfeijffer en de 'driver' is het vijftiende eeuwse eiken altaarstuk 'Het sterfbed van Maria' van Adriaen van Wesel. Onder invloed van de kerk ontwikkelde Maria zich tot de superster van de christelijke, religieuze iconografie. De vele artistieke interpretaties liegen er niet om. In de late middeleeuwen werd Maria door kunstenaars steeds vaker als menslievende en toegankelijke figuur verbeeld.

Muziektherapie
Het parcours loopt in een cirkelvormige setting met lange, licht transparante gordijnen (een kleine detour naar de ruimte met werken van Memling in de naastgelegen kapel is zeker aan te raden). Het eerste schilderij dat ik bekijk is ook geselecteerd als 'driver' en vormt het Intro. Een tafereel of scene waarin Hugo van der Goes de hoofdrol heeft met een groepje zingende misdienaars, twee minstrelen, een dirigent-broeder en rechts een handjevol toeziende medebroeders. Het is geschilderd door Emile Wauters (1846-1933) in 1872, getiteld: 'De schilder Hugo van der Goes in het Roode Klooster'. Wauters heeft van der Goes als een gekweld man uitgebeeld die een muziektherapie ondergaat, kennelijk werd die in het klooster gebezigd bij mensen met mentale problemen. Zie ook: www.youtube.com/RoodeKlooster.

Van der Goes heeft de laatste jaren van zijn leven in deze oorspronkelijke 14e eeuwse priorij gewoond en gewerkt, want hij leed aan melancholie. Die informatie over Van der Goes' geestelijke gesteldheid vond de broer van Wauters, Alphonse, in 1863 aan de hand van kronieken opgetekend door broeder Gaspar Ofhuys, na de dood van Van der Goes. Deze broeder woonde tegelijkertijd met de kunstenaar in het Roode Klooster. Emile Wauters heeft de kunstenaar mogelijk op basis van deze kronieken geschilderd, zonder ooit een portret van hem te hebben gezien, dat is toch gissen... Evengoed is het uitbeelden van een getormenteerd mens misschien wat eenvoudiger dan een optimistisch of tevreden persoon, lijkt mij ... We kunnen ons nu wel enigszins vasthouden aan Wauters' 19e eeuwse creatie van Hugo van der Goes.

Gruwelijkheden
Als je toch in Brugge bent, er zijn nog meer werken van Van der Goes te bekijken in het Groeningemuseum, een van de dertien musea in Brugge. Ik zag daar onder meer het werk 'De marteling van St. Hippolytus', dat vermoedelijk door Van der Goes is voltooid na de dood van zijn vakbroeder en tijdgenoot Dieric Bouts. Die marteling hield in: het worden gevierendeeld met behulp van paarden. Als je zoiets gruwelijks moet schilderen, zou je wel depressies krijgen, hoewel er in tijd meer meedogenloze, barbaarse executies plaatsvonden, zoals het levend villen... . Hier is trouwens ook een tafereel van te vinden, een diptiek geschilderd door Gerard David in 1498. Ik dacht aanvankelijk dat het om een anatomische les ging...

Icoon
Het laatste schilderij dat ik bekijk is vriendelijker, een werkje van James Ensor uit 1893. Het is een portret van zijn vriend en promotor Eugène Demolder, getiteld 'Icône' en jawel hoor, met boven het portret een Maria met kind-icoon, en de favoriete 15e en 16e-eeuwse taferelen van Demolder. Dit leek me wel voldoende Maria om mee af te sluiten. A propos, die voetbalmatch eindigde in een 0-4 voor Brugge.

Oog in oog met de dood, Hugo van der Goes, oude meester, nieuwe blik, nog t/m 5 februari 2023, Museum Sint-Janshospitaal, Mariastraat 38, Brugge, België. Meer informatie: www.museabrugge.be/sint-janshospitaal. Trailer: www.youtube.com/VanderGoes.

Er is geen tentoonstellingscatalogus verschenen bij 'De Dood van Maria', maar wel een uitgave ter gelegenheid van de tentoonstelling. Een fraai geïllustreerd en goed gedocumenteerd boek: 'Oog in oog met Hugo van der Goes – Oude meester, nieuwe blik', ISBN 9789464366723.